Η νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την οικολογική σχεδίαση προϊόντων και οι επιπτώσεις της στη σύγχρονη σχεδίαση προϊόντων και υπηρεσιών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

1. Εισαγωγή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στη σύγχρονη εποχή της οικονομικής παγκοσμιοποίησης ως μία από τις κυριότερες προκλήσεις της εποχής αναδεικνύεται η παγκόσμια περιβαλλοντική υποβάθμιση καθώς φέρει αντίκτυπο στο βιοτικό επίπεδο του ανθρώπου, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής.

Η περιβαλλοντική υποβάθμιση όπως υποστηρίζεται προκαλείται ως αποτέλεσμα ή ως παράπλευρη συνέπεια, του σύγχρονου οικονομικού μοντέλου της συνεχούς οικονομικής μεγέθυνσης. Ειδικότερα, η συνεχής οικονομική μεγέθυνση οδηγεί στη συνεχή αύξηση της παραγωγής προϊόντων η οποία αποτελεί αιτία για την εξάντληση των φυσικών πόρων, ενώ περιβαλλοντικός αντίκτυπος προκαλείται και κατά τη διαδικασία παραγωγής των προϊόντων στο πλαίσιο της οποίας απελευθερώνονται στο περιβάλλον σε ιδιαίτερα αυξημένες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου¹ .

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και με προτεραιότητα την ενσωμάτωση της προώθησης της βιώσιμης ανάπτυξης σε όλες τις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο επίκεντρο της προσοχής της έρευνας και της πολιτείας τέθηκε ο σχεδιασμός των προϊόντων, αρχικά των οικιακών συσκευών που καταναλώνουν ενέργεια, προκειμένου να μειωθεί ο σχετικός περιβαλλοντικός αντίκτυπος² .

Ωστόσο, οι διαφορές στην ανάλογη νομοθεσία μεταξύ των κρατών αποτελούν εμπόδιο ως προς την απρόσκοπτη διακίνηση των προϊόντων κατά το μοντέλο της οικονομικής παγκοσμιοποίησης γενικότερα, αλλά και ειδικότερα, ως προς την λειτουργία της εσωτερικής αγοράς της Ευρωπαϊκής ενιαίας αγοράς. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο συντάχθηκε σε ευρωπαϊκό επίπεδο η Οδηγία για την οικολογική σχεδίαση, η οποία αποσκοπεί στην προώθηση της ανάπτυξης των προϊόντων με βελτιωμένο τρόπο σε όρους περιβαλλοντικού αντίκτυπου, επιδιώκοντας την καλύτερη εναρμόνιση των σχετικών εθνικών νομοθεσιών των κρατών – μελών και επεκτείνοντας το πεδίο εφαρμογής στο σύνολο των προϊόντων που καταναλώνουν ενέργεια³ .

¹UNEP (2011) Towards a Green Economy: Pathways to sustainable development and poverty eradication, διαθέσιμο στο: http://www.unep.org/greeneconomy/GreenEconomyReport [προσπελάστηκε: 15/01/2015].

²Πρόκειται για την Οδηγία 2005/32 ΕΚ για την οικολογική σχεδίαση των προϊόντων που καταναλώνουν ενέργεια, διαθέσιμο στο: http://europa.eu/legislation_summaries/other/l32037_en.htm [προσπελάστηκε: 15/01/2015].

³Europa (2010) Οικολογικός Σχεδιασμός για τα προϊόντα που καταναλώνουν ενέργεια, διαθέσιμο στο: http://europa.eu/legislation_summaries/enterprise/interaction_with_other_policies/en0018_el.htm [προσπελάστηκε: 15/01/2015].

2. Η Οδηγία για την Οικολογική Σχεδίαση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Οδηγία για την Οικολογική Σχεδίαση είναι η Οδηγία 2009/125/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21ης Οκτωβρίου 2009, για τη θέσπιση πλαισίου για τον καθορισμό απαιτήσεων οικολογικού σχεδιασμού όσον αφορά τα συνδεόμενα με την ενέργεια προϊόντα⁴ , η οποία καταργεί την Οδηγία 2005/32/ΕΚ για την οικολογική σχεδίαση συσκευών που καταναλώνουν ενέργεια.

Πρόκειται για την Οδηγία 2009/125 η οποία αποτελεί Οδηγία – πλαίσιο για την ανάπτυξη επιμέρους νομοθεσίας, προκειμένου να τεθούν υποκατηγορίες για τα καταναλωτικά προϊόντα και για την διαμόρφωση των κατάλληλων νομικών προβλέψεων με συγκεκριμένες επιμέρους ρυθμίσεις ανά κατηγορία καταναλωτικών προϊόντων.

Εφόσον κάποιο προϊόν καλύπτεται ως προς τα μέτρα εφαρμογής των απαιτούμενων χαρακτηριστικών για τον οικολογικό σχεδιασμό του με βάση τις προβλέψεις της Οδηγίας 2009/125/ΕΚ επισημαίνεται με το κοινοτικό οικολογικό σήμα CE.

Συνεπώς, στο στάδιο πριν τη διάθεση του προϊόντος στην αγορά, μεσολαβεί διαδικασία αξιολόγησης της συμμόρφωσης του προϊόντος προς όλες τις απαιτήσεις οικολογικού σχεδιασμού και απονέμεται το σχετικό τεκμήριο συμμόρφωσης CE το οποίο είναι απαραίτητη προϋπόθεση προκειμένου να επιτραπεί η διάθεση του προϊόντος στην αγορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Επιπροσθέτως, εφόσον για ένα προϊόν καλύπτονται τα απαιτούμενα ως προς τη νομοθεσία οικολογικού σχεδιασμού δεν επιτρέπεται ο περιορισμός της διάθεσης του προϊόντος στην αγορά εκ μέρους κράτους – μέλους.

Από την άλλη πλευρά, ο ρόλος της εποπτείας της αγοράς ανατίθεται σε αρμόδιες εθνικές αρχές των κρατών – μελών στα καθήκοντα των οποίων περιλαμβάνεται η επαλήθευση της συμμόρφωσης των προϊόντων ως προς τις απαιτήσεις της νομοθεσίας και διεξαγωγή σχετικών τυπικών και πρακτικών ελέγχων.

Έτσι, εφόσον εντοπιστεί προϊόν το οποίο δε συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις οικολογικού σχεδιασμού, απαιτείται η λήψη μέτρων από το κράτος – μέλος έως και του μέτρου της απαγόρευσης της διάθεσης του προϊόντος στην αγορά. Σε μια τέτοια περίπτωση το κράτος – μέλος θα πρέπει να προβεί σε σχετική ενημέρωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εφόσον η μη συμμόρφωση οφείλεται σε μη πλήρωση των απαιτήσεων του εφαρμόσιμου ισχύοντος μέτρου εφαρμογής, σε εσφαλμένη εφαρμογή των εναρμονισμένων προτύπων, ή σε ελλείψεις των ελλείψεις των εναρμονισμένων προτύπων⁵ .

⁴Με την έννοια του συνδεόμενου με την ενέργεια προϊόντος εννοείται κάθε προϊόν που, κατά τη χρήση του, έχει επίδραση στην κατανάλωση ενέργειας και το οποίο διατίθεται στην αγορά και/ή τίθεται σε λειτουργία, συμπεριλαμβανομένων των εξαρτημάτων που προορίζονται να ενσωματωθούν σε συνδεόμενα με την ενέργεια προϊόντα που καλύπτονται από την παρούσα οδηγία και τα οποία διατίθενται στην αγορά και/ή τίθενται σε λειτουργία ως μεμονωμένα εξαρτήματα για τελικούς χρήστες και των οποίων οι περιβαλλοντικές επιδόσεις μπορούν να αξιολογούνται με ανεξάρτητο τρόπο. Βλ. Οδηγία 2009/125/ΕΚ.

⁵Οδηγία 2009/125/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21ης Οκτωβρίου 2009, για τη θέσπιση πλαισίου για τον καθορισμό απαιτήσεων οικολογικού σχεδιασμού όσον αφορά τα συνδεόμενα με την ενέργεια προϊόντα, η οποία ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο με το Προεδρικό Διάταγμα 7/31-01-2011 (ΦΕΚ 14/Α/11-02-2011), διαθέσιμο στο: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2009:285:0010:0035:el:PDF [προσπελάστηκε: 15/01/2015].

3. Οι επιπτώσεις της Ευρωπαϊκής νομοθεσίας για την οικολογική σχεδίαση προϊόντων στη σύγχρονη σχεδίαση προϊόντων και υπηρεσιών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Καθώς, όπως προαναφέρεται, η συμμόρφωση κάθε προϊόντος του πεδίου εφαρμογής της Οδηγίας 2009/125/ΕΚ αποτελεί προαπαιτούμενο για τη διάθεση του προϊόντος στην αγορά, προκύπτει και η κρισιμότητα του σχεδιασμού των προϊόντων σε συμμόρφωση με τις απαιτήσεις της Οδηγίας.

Σε αυτό το πλαίσιο, προκύπτει προφανώς ότι σε περίπτωση μη συμμόρφωσης ενός προϊόντος με τη σχετική νομοθεσία διακυβεύεται και η ίδια η επιβίωση της ανάλογης επιχείρησης. Υπό αυτήν την οπτική γωνία άλλωστε, υπάρχει σχετική πρόβλεψη στο πλαίσιο της Οδηγίας για υποστήριξη των μικρών και μικρομεσαίων επιχειρήσεων αναφορικά με τη μετάβασή τους στη νέα τάξη πραγμάτων, τόσο σε επίπεδο τεχνογνωσίας, όσο και σε επίπεδο χρηματοδότησης⁶ .

Πρακτικά, ως προς το σχεδιασμό των προϊόντων σημειώνεται ότι με την έννοια του οικολογικού σχεδιασμού των προϊόντων εννοείται η ενσωμάτωση των περιβαλλοντικών πτυχών στη διαδικασία του σχεδιασμού των προϊόντων καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής τους, με σκοπό τη βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων.

Κατ’ επέκταση, οι παράμετροι του οικολογικού σχεδιασμού του κάθε προϊόντος σχετίζονται με τα στάδια του κύκλου ζωής του προϊόντος και περιλαμβάνει ενδεικτικά, το στάδιο της επιλογής και χρήσης πρώτων υλών, την κατασκευή, τη συσκευασία, μεταφορά και διανομή του προϊόντος, την εγκατάσταση και συντήρηση του προϊόντος, τη χρήση του προϊόντος και το τέλος της ζωής του προϊόντος.

Έτσι, στις παραμέτρους προς σχεδιασμό και προς αξιολόγηση σε κάθε ένα από τα προαναφερόμενα στάδια του κύκλου ζωής του κάθε προϊόντος περιλαμβάνεται κατ’ αρχάς η μείωση της κατανάλωση των υλικών, της ενέργειας και άλλων πόρων. Επιπλέον, κατά το σχεδιασμό θα πρέπει να αξιολογούνται οι εκπομπές στον αέρα, το νερό ή το έδαφος, η ρύπανση συμπεριλαμβανομένων του θορύβου, δονήσεων, ακτινοβολίας ή ηλεκτρομαγνητικών πεδίων και η παραγωγή αποβλήτων. Παράλληλα, εκτιμάται και η παράμετρος των δυνατοτήτων επαναχρησιμοποίησης, ανακύκλωσης και ανάκτησης υλικών ή/και ενέργειας.

Όπως σημειώνεται, δεν υπάρχει κάποιος ορισμένος οδηγός για τον οικολογικό σχεδιασμό των προϊόντων, ο οποίος φαίνεται να συνδέεται με τη δημιουργικότητα και την καινοτομία, αλλά και τη βελτίωση του κόστους παραγωγής μάλλον μακροπρόθεσμα. Από την άλλη πλευρά, κατευθυντήριες γραμμές για την ενσωμάτωση του οικολογικού σχεδιασμού στη διαδικασία ανάπτυξης ενός προϊόντος περιλαμβάνονται στο πρότυπο ISO: 14000 και ειδικότερα στο ISO/TR 14062:2002. Ειδικότερα, στο πλαίσιο του συγκεκριμένου προτύπου προτείνονται συγκεκριμένες δραστηριότητες οικολογικού σχεδιασμού κατά την εξέλιξη των σταδίων της διαδικασίας ανάπτυξης του προϊόντος όπως ο προγραμματισμός, η σχηματοποίηση της ιδέας, ο λεπτομερής σχεδιασμός, η δοκιμή του πρωτότυπου, το λανσάρισμα στην αγορά και η αναθεώρηση του προϊόντος⁷ .

Άλλο ευρέως διαδεδομένο εργαλείο για τον οικολογικό σχεδιασμό αναφέρεται στη λεγόμενη φιλοσοφία των έξι σημείων, όπως προτείνεται από το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP) και αφορά στην αξιολόγηση του περιβαλλοντικού αντίκτυπου του προϊόντος κατά τις τέσσερις φάσεις του κύκλου ζωής του, οι οποίες ορίζονται στην πλειοψηφία των σχετικών μελετών ως εξόρυξη πρώτων υλών, παραγωγή, χρήση και απόρριψη. Σύμφωνα με την φιλοσοφία των έξι σημείων ο σχεδιαστής θα πρέπει να σκεφθεί εκ νέου το προϊόν και τις λειτουργίες ως προς τη διάσταση της αποδοτικότερης δυνατής χρήσης του. Κατά δεύτερον, θα πρέπει να μειωθεί η ενέργεια και τα υλικά καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής του προϊόντος. Κατά τρίτον, θα πρέπει τυχόν περιβαλλοντικά επιβλαβείς ουσίες να αντικατασταθούν με περισσότερο φιλικές στο περιβάλλον ουσίες. Κατά τέταρτον, για την παραγωγή του προϊόντος θα πρέπει να προτιμηθούν υλικά τα οποία να επιδέχονται ανακύκλωσης καθώς επίσης, θα πρέπει ο τρόπος κατασκευής του προϊόντος να επιτρέπει την εύκολη αποσυναρμολόγηση και ανακύκλωσή του. Κατά πέμπτον, θα πρέπει ο σχεδιασμός του προϊόντος να είναι τέτοιος ώστε να είναι εφικτή η επαναχρησιμοποίηση τμημάτων του. Κατά έκτον, θα πρέπει η κατασκευή του προϊόντος να επιτρέπει την εύκολη επισκευή του, σε αντιδιαστολή με την αναγκαιότητα αντικατάστασής του⁸ .

Σε γενικές γραμμές, τα προαναφερόμενα εργαλεία αποτελούν ορισμένα από τα δημοφιλέστερα εργαλεία αναφορικά με την εφαρμογή του οικολογικού σχεδιασμού στο σχεδιασμό προϊόντων και υπηρεσιών. Κατά τα άλλα, από την ανάδειξη του ζητήματος της βιώσιμης ανάπτυξης και της εφαρμογής της στον οικολογικό σχεδιασμό των προϊόντων έχουν αναπτυχθεί στη βιβλιογραφία πλήθος μοντέλων για την υλοποίηση του οικολογικού σχεδιασμού και με περαιτέρω εξειδίκευση ανά κατηγορία προϊόντων⁹ .

Κλείνοντας, δε θα μπορούσε να παραβλεφθεί και η άποψη ότι η όλη κινητοποίηση και λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας περιβαλλοντικής κρίσης με την μετάβαση του παγκόσμιου οικονομικού μοντέλου σε μια πράσινη οικονομία, συμπεριλαμβανομένου του οικολογικού σχεδιασμού προϊόντων και υπηρεσιών, αποτελεί ένα νέο εύρημα των μεγάλων πολυεθνικών εταιριών και των αναπτυγμένων οικονομιών για την περαιτέρω καθοδήγηση του διεθνούς εμπορίου σε βάρος των αναπτυσσόμενων χωρών οι οποίες δεν φέρουν τη σχετική τεχνογνωσία¹⁰ .

⁶Βλ. Οδηγία 2009/125/ΕΚ, ο.π..

⁷Malcolm, R. (2011) Ecodesign laws and the environmental Impact of our consumption of products, Journal of Environmental Law, 23:3, 487 – 503.
⁸Βλ. UNEP (2005) Life Cycle Management – A Bridge to more sustainable products, διαθέσιμο στο: http://www.unep.org/resourceefficiency/Portals/24147/scp/lcinitiative/publications/training/pdf/1.%20LCM%20-%20a%20bridge%20to%20more%20sustainable%20products%5B1%5D..pdf [προσπελάστηκε: 15/01/2015].

⁹Για μια συγκριτική ανάλυση βλ. Chiu, M. C., & Chu, C. H. (2012). Review of sustainable product design from life cycle perspectives. International Journal of Precision Engineering and Manufacturing, 13(7), 1259-1272.

¹⁰Clapp, J. (1998), The Privatization of Global Environmental Governance: ISO 14000 and the Developing World, Global Governance, 4 (3): 295–316.

4. Επίλογος και Συμπεράσματα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Συμπερασματικά, η λήψη μέτρων εκ μέρους της ευρωπαϊκής πολιτείας για τον οικολογικό σχεδιασμό των προϊόντων εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της προώθησης της βιώσιμης ανάπτυξης όπως υλοποιείται σε μια γενική προσπάθεια για τη μετάβαση από το υφιστάμενο οικονομικό μοντέλο, το οποίο φέρει επιβλαβείς περιβαλλοντικές επιπτώσεις, σε ένα πιο πράσινο οικονομικό μοντέλο με σημαντικά οφέλη για τον άνθρωπο.

Πρακτικά, ο οικολογικός σχεδιασμός των προϊόντων οδηγεί το σχεδιαστή προϊόντων σε μια γενική αναθεώρηση της διαδικασίας με ορίζοντα το σύνολο της διάρκειας ζωής του προϊόντος υπό σχεδιασμό. Έτσι, τίθενται περιορισμοί στις επιλογές του σχεδιαστή προϊόντων και υπηρεσιών καθώς επιβάλλονται συγκεκριμένες προϋποθέσεις ως προς την πρώτη ύλη, την κατανάλωση ενέργειας, πόρων και υλικών, τη χρήση και τις μεθόδους απόρριψης του προϊόντος μετά το τέλος της ζωής του. Επιπλέον, με δεδομένους τους προαναφερόμενους περιορισμούς ανατρέπονται ενδεχομένως και οι εκτιμήσεις σχετικά με το κόστος της παραγωγής του προϊόντος, ώστε να συμμορφώνεται με τις απαραίτητες νομικές προϋποθέσεις.

Σε κάθε περίπτωση, καθώς η μη συμμόρφωση με τις προδιαγραφές φέρει ως αποτέλεσμα τον αποκλεισμό του προϊόντος από την Ευρωπαϊκή αγορά προκύπτει ως κρίσιμης σημασίας η άμεση ανταπόκριση στις επιταγές του οικολογικού σχεδιασμού.

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, καταλυτικό ρόλο για το σχεδιασμό του προϊόντος αποτελούν η εφευρετικότητα, η δημιουργικότητα και η καινοτομία για τη διασφάλιση αφ’ ενός της συμμόρφωσης με τη νομοθεσία και αφ’ ετέρου της οικονομικής και ποιοτικής ανταγωνιστικότητας του προϊόντος.

Υπό αυτές τις συνθήκες προκύπτει όλο και δυσκολότερη η επιβίωση των μικρομεσαίων και μικρών επιχειρήσεων και σε διεθνές πλαίσιο, η θέση των αναπτυσσόμενων οικονομιών στο παγκόσμιο εμπόριο.

Από την άλλη πλευρά, η δημιουργικότητα και η καινοτομία αποτελούν χαρακτηριστικά τα οποία θα μπορούσαν να αναδείξουν το δαιμόνιο του Έλληνα σχεδιαστή προϊόντων και υπηρεσιών και να επιτρέψουν στα ελληνικά προϊόντα – με την κατάλληλη θεσμική υποστήριξη από το ελληνικό κράτος – να επανέλθουν στο διεθνές επιχειρηματικό σκηνικό.

Πηγές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ελληνικές Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Europa (2010) Οικολογικός Σχεδιασμός για τα προϊόντα που καταναλώνουν ενέργεια, διαθέσιμο στο: http://europa.eu/legislation_summaries/enterprise/interaction_with_other_policies/en0018_el.htm [προσπελάστηκε: 15/01/2015].
Οδηγία 2005/32 ΕΚ για την οικολογική σχεδίαση των προϊόντων που καταναλώνουν ενέργεια, διαθέσιμο στο: http://europa.eu/legislation_summaries/other/l32037_en.htm [προσπελάστηκε: 15/01/2015].
Οδηγία 2009/125/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 21ης Οκτωβρίου 2009, για τη θέσπιση πλαισίου για τον καθορισμό απαιτήσεων οικολογικού σχεδιασμού όσον αφορά τα συνδεόμενα με την ενέργεια προϊόντα, η οποία ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο με το Προεδρικό Διάταγμα 7/31-01-2011 (ΦΕΚ 14/Α/11-02-2011), διαθέσιμο στο: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2009:285:0010:0035:el:PDF [προσπελάστηκε: 15/01/2015].

Ξενόγλωσσες Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Chiu, M. C., & Chu, C. H. (2012), Review of sustainable product design from life cycle perspectives. International Journal of Precision Engineering and Manufacturing, 13(7), 1259-1272.
Clapp, J. (1998), The Privatization of Global Environmental Governance: ISO 14000 and the Developing World, Global Governance, 4 (3): 295–316.
Malcolm, R. (2011) Ecodesign laws and the environmental Impact of our consumption of products, Journal of Environmental Law, 23:3, 487 – 503.
UNEP (2005), Life Cycle Management – A Bridge to more sustainable products, διαθέσιμο στο: http://www.unep.org/resourceefficiency/Portals/24147/scp/lcinitiative/publications/training/pdf/1.%20LCM%20-%20a%20bridge%20to%20more%20sustainable%20products%5B1%5D..pdf [προσπελάστηκε: 15/01/2015].
UNEP (2011), Towards a Green Economy: Pathways to sustainable development and poverty eradication, διαθέσιμο στο: http://www.unep.org/greeneconomy/GreenEconomyReport [προσπελάστηκε: 15/01/2015].