Τελευταία εποχή παγετώνων

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Η Τελευταία εποχή παγετώνων όπως εμφανίζεται σε ισοτοπικούς λόγους από πάγους γεωτρήσεων στην Ανταρκτική (επάνω) και τη Γροιλανδία.

Η Τελευταία εποχή [των] παγετώνων ή τελευταία παγετωνική περίοδος (αγγλικά: Last Glacial Period / LGP, last ice age), κοινώς γνωστή και απλώς ως «εποχή των παγετώνων»[1] είναι το χρονικό διάστημα στην ιστορία της Γης που άρχισε πριν από 115.000 έτη περίπου και έληξε πριν από 11.600 έτη περίπου. Από πλευράς γεωλογικού χρόνου, καλύπτει το τελευταίο μέρος της Πλειστόκαινης υποπεριόδου. Η εποχή αυτή των παγετώνων αποτελεί μέρος μιας μεγάλης διαδοχής από παγετωνικές και μεσοπαγετώδεις περιόδους, που είναι γνωστή ως Παγέτωση (glaciation) του Τεταρτογενούς και άρχισε πριν από 2.588.000 έτη, ενώ συνεχίζεται ακόμα.[2] Η τοποθέτηση της ενάρξεως της ίδιας της Τεταρτογενούς περιόδου στα 2,58 εκατομμύρια έτη πριν από σήμερα (Mya) βασίζεται ακριβώς στον σχηματισμό του αρκτικού παγοκαλύμματος. Η προηγούμενη, προτελευταία εποχή παγετώνων, γνωστή και ως «Ζααλιανή», έληξε πριν από περίπου 128.000 έτη.

Κατά τη διάρκεια της Τελευταίας εποχής παγετώνων έλαβαν χώρα εναλλασσόμενα «επεισόδια» επεκτάσεως και υποχωρήσεως των πάγων. Το Τελευταίο Παγετωνικό Μέγιστο (Last glacial maximum) σημειώθηκε πριν από 22.000 έτη περίπου. Το γενικό πλαίσιο της παγκόσμιας ψύξεως και επεκτάσεως των πάγων ήταν παρόμοιο σε όλη τη Γη, αλλά τοπικές διαφορές δυσχεραίνουν τη σύγκριση των λεπτομερειών από ήπειρο σε ήπειρο. Το τέλος της εποχής συνοδεύθηκε από μια σύντομη «ουρά» προσωρινής ψυχράνσεως του κλίματος, τη λεγόμενη «Νεότερη Δρυάδα», που άρχισε πριν από 12.800 έτη περίπου και έληξε πριν από 11.550 έτη, σηματοδοτώντας την έναρξη της Ολόκαινης γεωλογικής υποπεριόδου ή εποχής, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Από πλευράς επιδράσεως στο ανθρώπινο γένος, η Τελευταία εποχή παγετώνων συμπίπτει γενικώς με την νεότερη Παλαιολιθική και την πρώιμη Μεσολιθική περίοδο. H έναρξή της βρήκε το είδος Homo sapiens περιορισμένο σε μικρά γεωγραφικά πλάτη. Τόσο αρχαιολογικά όσο και γενετικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι οι αρχικοί πληθυσμοί των ανθρώπων της Παλαιολιθικής επεβίωσαν κατά τη διάρκεια της εποχής των παγετώνων ζώντας σε αραιές δασικές εκτάσεις και διάσπαρτοι σε βιοπαραγωγικές περιοχές, αποφεύγοντας τα πυκνά δάση.[3]

Προέλευση και ορισμοί[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Καλλιτεχνική αναπαράσταση της τελευταίας παγετωνικής περιόδου στο παγετωνικό μέγιστο,[4] όπου και φαίνεται ότι αφορούσε κυρίως το Βόρειο Ημισφαίριο της Γης.

Ο όρος «εποχή των παγετώνων» δεν ορίζεται αυστηρά και, από μια ευρύτερη χρονικά γεωλογική προοπτική, τα τελευταία τρία και πλέον εκατομμύρια έτη θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μία και μοναδική εποχή παγετώνων, με δεδομένη τη συνεχή ύπαρξη παγοκαλυμμάτων σε μεγάλη περιοχή γύρω από αμφότερους τους πόλους της Γης. Οι παγετωνικές περίοδοι είναι κάπως καλύτερα ορισμένες, ως οι ψυχρότερες φάσεις κατά τις οποίες επεκτείνονται οι πάγοι και διαχωρίζονται από σχετικώς θερμές μεσοπαγετώδεις περιόδους. Η διαδοχή παγετωνικών και θερμών περιόδων τα τελευταία εκατομμύρια έτη ερμηνεύεται αστρονομικώς, από σύνθεση περιοδικών μεταβολών στη γήινη τροχιά, των λεγόμενων Κύκλων του Μιλάνκοβιτς.

Η Τελευταία εποχή παγετώνων έχει μελετηθεί έντονα στα πεδία της Βόρειας Αμερικής, της βόρειας Ευρασίας, των Ιμαλαΐων και άλλων πρώην καλυμμένων με πάγους περιοχών της Γης. Αυτές οι «παγετώσεις» είναι πολλές, αλλά εντοπίζονται κυρίως στο Βόρειο Ημισφαίριο. Φέρουν ονομασίες που αναπτύχθηκαν ιστορικά, ιδίως από επιμέρους τοπωνύμια στη γεωγραφική τους κατανομή: Fraser (στη Δυτική Οροσειρά της Βόρειας Αμερικής), Pinedale (στα κεντρικά Βραχώδη Όρη), Wisconsinan ή Wisconsin (στην κεντρική Β. Αμερική), Devensian (στις Βρετανικές Νήσους)[5] Midlandian (στην Ιρλανδία), Würm (στις Άλπεις), Mérida (στη Βενεζουέλα), Weichselian ή Vistulian (στη βόρεια και βορειοκεντρική Ευρώπη), Valdai στη δυτική Ρωσία και Zyryanka στη Σιβηρία, Llanquihue στη Χιλή και Otira στη Νέα Ζηλανδία.

Γενική περιγραφή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τύποι βλαστήσεως στη Γη κατά το Τελευταίο Παγετωνικό Μέγιστο, πριν από 22.000 έτη.

Βόρειο Ημισφαίριο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

O Καναδάς ήταν σχεδόν εντελώς καλυμμένος με πάγο (σε αυτό το λήμμα εννοούμε πάντοτε κάλυψη σε όλη τη διάρκεια του έτους, ακόμα και τα καλοκαίρια), όπως και το βόρειο μέρος των σημερινών Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς αμφότερα βρίσκονταν κάτω από το τεράστιο ενιαίο Λαυρέντιο Παγοκάλυμμα. Η Αλάσκα παρέμεινε αντιθέτως στη μεγαλύτερη έκτασή της ελεύθερη από πάγο εξαιτίας του πολύ ξηρού κλίματος την εποχή εκείνη. Τοπικά παγοκαλύμματα υπήρχαν στα Βραχώδη Όρη και στις παράκτιες του Ειρηνικού Ωκεανού οροσειρές.[6] Στη βόρεια Ευρασία το Σκανδιναβικό παγοκάλυμμα έφθανε και πάλι στα βόρεια μέρη των Βρετανικών Νήσων, στη Γερμανία, την Πολωνία και τη Ρωσία, και ανατολικά μέχρι τη Χερσόνησο Ταϊμίρ της Σιβηρίας.[7] Η μέγιστη έκταση του παγοκαλύμματος της Σιβηρίας σημειώθηκε από 18.000 μέχρι 17.000 έτη πριν από σήμερα, δηλαδή αργότερα από ό,τι στη βορειοκεντρική Ευρώπη (22.000 έως 18.000 χρόνια πριν)[8] Η ανατολική Σιβηρία δεν καλύφθηκε σε τόσο μεγάλη κλίμακα από ένα ενιαίο παγοκάλυμμα.[9] Μεγάλα, αλλά και περιορισμένα συγκροτήματα παγοπεδίων κάλυπταν τις οροσειρές της βορειοανατολικής Σιβηρίας, μέχρι και τα 'Όρη Καμτσάτκα-Κοριάκ.[10][11]

Ο Αρκτικός Ωκεανός ανάμεσα στα τεράστια παγοκαλύμματα της Βόρειας Αμερικής και της Ευρασίας δεν ήταν παγωμένος σε όλο τον όγκο του, αλλά όπως και σήμερα ήταν μάλλον καλυμμένος από ένα σχετικώς λεπτό στρώμα πάγου, με εποχικές μεταβολές και πολλά παγόβουνα που αποκόπτονταν από τα παγοκαλύμματα που τον περιέβαλλαν. Σύμφωνα με τη σύσταση των ιζημάτων που έχουν ανακτηθεί από γεωτρήσεις σε βαθιά νερά, πρέπει να υπήρχαν και περιπτώσεις εποχικώς ελεύθερης από πάγο θαλάσσιας επιφάνειας.[12]

Πέρα από τα κύρια παγοκαλύμματα, ευρεία εναπόθεση πάγου συνέβη στα υψηλότερα όρη της Ορογενετικής Ζώνης Άλπεων-Ιμαλαΐων. Τοπικά πεδία πάγου ή μικρά παγοκαλύμματα βρίσκονταν στους υψηλότερους ορεινούς όγκους στα Πυρηναία, στα Καρπάθια Όρη, στον Αίμο, στην Καυκασία και σε βουνά της Τουρκίας και του Ιράν.[13]

Στα Ιμαλάια και στο Οροπέδιο του Θιβέτ υπάρχουν ενδείξεις ότι οι παγετώνες επεκτάθηκαν σημαντικά κατά την Τελευταία εποχή παγετώνων, ιδίως κατά την περίοδο μεταξύ 47.000 και 27.000 ετών πριν από σήμερα[14], αλλά η ακριβέστερη χρονολόγηση[15][16], καθώς και ο σχηματισμός ενός ενιαίου παγοκαλύμματος που σκέπαζε όλο το Οροπέδιο του Θιβέτ, είναι αμφιλεγόμενα ζητήματα.[17][18][19]

Στις υπόλοιπες περιοχές του Βόρειου Ημισφαιρίου δεν υπήρχαν εκτεταμένα παγοκαλύμματα, αλλά μεγάλοι τοπικοί παγετώνες υπήρχαν παντού σε μεγάλα υψόμετρα. Π.χ. τμήματα της Ταϊβάν καλύφθηκαν από πάγους επανειλημμένα κατά το διάστημα 44.250 έως 10.680 έτη πριν από σήμερα,[20] όπως το ίδιο και οι Ιαπωνικές Άλπεις. Σε αμφότερες τις νήσους, η μέγιστη επέκταση των παγετώνων συνέβη πριν από 60 χιλιάδες έως 30 χιλιάδες έτη.[21] Σε ακόμα μικρότερη κλίμακα, παγετώνες υπήρχαν και στην Αφρική, π.χ. στον Υψηλό Άτλαντα (σημερινό Μαρόκο), στα όρη του Ατακόρ (νότια Αλγερία και σε αρκετά βουνά της Αιθιοπίας. Σε νοτιότερα μέρη της ηπείρου, ένα παγοκάλυμμα με έκταση αρκετές εκατοντάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα κάλυπτε τα ανατολικά βουνά Κιλιμάντζαρο, Όρος Κένυα, και τα Ρουβενζόρι, τα οποία ακόμη φέρουν υπολειμματικούς μικρούς παγετώνες.[22]

Νότιο Ημισφαίριο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η παγοκάλυψη του Νότιου Ημισφαιρίου ήταν λιγότερο εκτεταμένη. Παγοκαλύμματα υπήρχαν στις Άνδεις (Παταγονικό Παγοκάλυμμα), όπου έχουν καταγραφεί 6 διαδοχικά «επεισόδια» επεκτάσεως των παγετώνων στις Άνδεις της Χιλής κατά την περίοδο 33.500 έως 13.900 έτη πριν από σήμερα.[23] Η Ανταρκτική καλυπτόταν εντελώς από πάγους, όπως σχεδόν και σήμερα. Στην κυρίως Αυστραλία μόνο μια πολύ μικρή έκταση στην περιοχή του ψηλότερου βουνού της, του Όρους Κοσιούσκο, ήταν παγωμένη, ενώ στην Τασμανία οι πάγοι ήταν πιο εξαπλωμένοι.[24] Παγοκάλυμμα σχηματίσθηκε και στη Νέα Ζηλανδία, καλύπτοντας όλες τις Νότιες Άλπεις, όπου μπορούμε να διακρίνουμε τουλάχιστον τρεις επεκτάσεις των παγετώνων.[25] Τοπικές παγοκαλύψεις υπήρχαν επίσης στα υψηλότερα βουνά της Νέας Γουινέας, όπου οι θερμοκρασίες ήταν 5 έως 6 βαθμούς βαθμούς Κελσίου χαμηλότερες από όσο είναι σήμερα.[26][27] Π.χ. το όρος Γκιλούβε στην Κεντρική Οροσειρά της Παπούα Νέα Γουινέα είχε ένα «λίγο-πολύ μόνιμο παγοκάλυμμα εκτάσεως περίπου 188 km2 και εκτεινόταν προς τα κάτω μέχρι υψόμετρο 3.200 έως 3.500 μέτρων»[26]. Στη Δυτική Νέα Γουινέα, υπολείμματα των παγετώνων διατηρούνται στις κορυφές των βουνών Πούντσακ Τζάγια και Νγκα Πιλιμσίτ.[27]

Μικροί παγετώνες δημιουργήθηκαν σε λίγους ευνοϊκούς τόπους στο νότιο τμήμα της αφρικανικής ηπείρου κατά την Τελευταία εποχή παγετώνων.[28][29] Αυτοί οι μίνι-παγετώνες θα πρέπει να βρίσκονταν στα Υψίπεδα του Λεσότο και σε μέρη των Ντράκενσμπεργκ.[30][31] Η ανάπτυξή τους βοηθήθηκε πιθανώς και από τη σκιά που εξασφάλιζαν γειτονικές απότομες πλαγιές.[31] Διάφορες μοραίνες και γωνίες της κοίτης πρώην παγετώνων έχουν ταυτοποιηθεί στα ανατολικά Υψίπεδα του Λεσότο, σε υψόμετρα μεγαλύτερα των 3 χιλιάδων μέτρων σε πλαγιές που αντικρίζουν τον νότο (δηλαδή σκιερές στο Νότιο Ημισφαίριο).[30] Μελέτες υποδεικνύουν ότι η ετήσια μέση θερμοκρασία στα βουνά της νότιας αφρικανικής ηπείρου ήταν περίπου 6 βαθμοί χαμηλότερη από ό,τι σήμερα, αντίστοιχη με τις πτώσεις θερμοκρασίας που εκτιμώνται για την Τασμανία και τη νότια Παταγονία την ίδια εποχή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ένα περιβάλλον με σχετικώς μικρή υγρασία και θερινές θερμοκρασίες άνω των 0 βαθμών Κελσίου, αλλά με βαθιά χειμερινή ψύξη σε σκιερές θέσεις. Οι συνθήκες αυτές σχημάτισαν στα ανατολικά Ντράκενσμπεργκ και στα Υψίπεδα του Λεσότο εναποθέσεις παγοϋδρολισθήσεως και πεδία με ογκόλιθους, όπως και πέτρινες «γιρλάντες».[28][29]

Απόψυξη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η αύξηση των θερμοκρασιών που σήμανε το τέλος της τελευταίας εποχής των παγετώνων, όπως διακρίνεται σε ανάλυση από δεδομένα πάγου γεωτρήσεων.

Σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα, η οριστική υποχώρηση των πάγων άρχισε πριν από περίπου 19.000 έτη και επιταχύνθηκε πριν από περίπου 15.000 έτη. Το τέλος της Πλειστόκαινης και η έναρξη της Ολόκαινης εποχής σηματοδοτείται από μια απότομη επιπλέον θέρμανση του κλίματος πριν από 11.550 έτη (δηλαδή το 9500 π.Χ. περίπου), η οποία είχε ως αποτέλεσμα την ταχεία τήξη των όποιων παγοκαλυμμάτων είχαν απομείνει στη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη.

Σε μια μελέτη του 2017, επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο του Τρούμσε στη Νορβηγία[32] περιγράφουν την ανακάλυψη άνω των εκατό κρατήρων σε ιζήματα του ωκεάνιου πυθμένα, με διάμετρο 3.000 μέτρα και βάθος έως και 300 μέτρα, που δημιουργήθηκαν από εκρηκτικές απελευθερώσεις αερίου μεθανίου από έως τότε παγωμένους μεθανυδρίτες. Αυτές οι εκρήξεις σημειώθηκαν κατά τη λήξη της Τελευταίας εποχής παγετώνων, πριν από 11.700 και πλέον έτη. Αυτές οι περιοχές γύρω από τη Θάλασσα Μπάρεντς διαρρέουν ακόμα και σήμερα μεθάνιο. Η μελέτη υποθέτει ότι υπάρχουσες υπόγειες δεξαμενές μεθανίου θα μπορούσαν να έχουν την ίδια τύχη εξαιτίας της σημερινής κλιματικής αλλαγής, προκαλώντας έτσι ακόμα μεγαλύτερη αύξηση της μέσης παγκόσμιας θερμοκρασίας (το μεθάνιο είναι πολύ ισχυρότερο αέριο θερμοκηπίου από το διοξείδιο του άνθρακα).

Δείτε επίσης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ «The history of ice on Earth». New Scientist. Ανακτήθηκε στις 17 Φεβρουαρίου 2022. 
  2. ↑ Clayton, Lee· Attig, John W.· Mickelson, David M.· Johnson, Mark D.· yverson, Kent M. «Glaciation of Wisconsin» (PDF). Dept. Geology, University of Wisconsin. 
  3. ↑ Gavashelishvili, A.; Tarkhnishvili, D. (2016). «Biomes and human distribution during the last ice age». Global Ecology and Biogeography 25 (5): 563-574. doi:10.1111/geb.12437. 
  4. ↑ Crowley, Thomas J. (1995). «Ice age terrestrial carbon changes revisited». Global Biogeochemical Cycles 9 (3): 377-389. doi:10.1029/95GB01107. Bibcode: 1995GBioC...9..377C. http://www.agu.org/pubs/crossref/1995/95GB01107.shtml. Ανακτήθηκε στις February 25, 2012. 
  5. ↑ Catt, J.A. (2006). «Quaternary: Ice Sheets and their Legacy». Στο: Brenchley, P.J.· Rawson, P.F. The Geology of England and Wales (2η έκδοση). Λονδίνο: The Geological Society. σελίδες 451–452. ISBN 978-1-86239-199-4. 
  6. ↑ Clark, D.H. Extent, timing, and climatic significance of latest Pleistocene and Holocene glaciation in the Sierra Nevada, California (PDF 20 Mb) (Ph.D.). Seattle: Washington University. 
  7. ↑ Möller, P. (2006). «Severnaya Zemlya, Arctic Russia: a nucleation area for Kara Sea ice sheets during the Middle to Late Quaternary» (PDF 11.5 Mb). Quaternary Science Reviews 25 (21-22): 2894-2936. doi:10.1016/j.quascirev.2006.02.016. Bibcode: 2006QSRv...25.2894M. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2018-10-03. https://web.archive.org/web/20181003084020/http://www.geol.lu.se/personal/prm/PDF_papers%20full%20text/QSR-2007_SZ_Severnaya_Z.pdf. Ανακτήθηκε στις February 9, 2008. 
  8. ↑ Matti Saarnisto: Climate variability during the last interglacial-glacial cycle in NW Eurasia. Abstracts of PAGES – PEPIII: Past Climate Variability Through Europe and Africa, 2001 Αρχειοθετήθηκε April 6, 2008, στο Wayback Machine.
  9. ↑ Gualtieri, Lyn (Μάιος 2003). «Pleistocene raised marine deposits on Wrangel Island, northeast Siberia and implications for the presence of an East Siberian ice sheet». Quaternary Research 59 (3): 399-410. doi:10.1016/S0033-5894(03)00057-7. Bibcode: 2003QuRes..59..399G. 
  10. ↑ Ehlers & Gibbard 2004 III, σελίδες 321-323
  11. ↑ Barr, I.D; Clark, C.D. (2011). «Glaciers and Climate in Pacific Far NE Russia during the Last Glacial Maximum». Journal of Quaternary Science 26 (2): 227. doi:10.1002/jqs.1450. Bibcode: 2011JQS....26..227B. https://e-space.mmu.ac.uk/619060/1/Barr%20and%20Clark%20%25282011%2529.pdf. 
  12. ↑ Spielhagen, Robert F. (2004). «Arctic Ocean deep-sea record of northern Eurasian ice sheet history». Quaternary Science Reviews 23 (11-13): 1455-1483. doi:10.1016/j.quascirev.2003.12.015. Bibcode: 2004QSRv...23.1455S. 
  13. ↑ Williams, Jr., Richard S.· Ferrigno, Jane G. (1991). «Glaciers of the Middle East and Africa – Glaciers of Turkey» (PDF 2.5 Mb). U.S. Geological Survey Professional Paper 1386-G-1. CS1 maint: Πολλαπλές ονομασίες: authors list (link)
    Ferrigno, Jane G. (1991). «Glaciers of the Middle East and Africa – Glaciers of Iran» (PDF 1.25 Mb). U.S.Geological Survey Professional Paper 1386-G-2. 
  14. ↑ Owen, Lewis A. (2002). «A note on the extent of glaciation throughout the Himalaya during the global Last Glacial Maximum». Quaternary Science Reviews 21 (1): 147-157. doi:10.1016/S0277-3791(01)00104-4. Bibcode: 2002QSRv...21..147O. 
  15. ↑ Kuhle, M., Kuhle, S.: «Review on Dating methods: Numerical Dating in the Quaternary of High Asia», Journal of Mountain Science (2010), τόμος 7, σσ. 105-122
  16. ↑ Chevalier, Marie-Luce (2011). «Constraints on the late Quaternary glaciations in Tibet from cosmogenic exposure ages of moraine surfaces». Quaternary Science Reviews 30 (5-6): 528-554. doi:10.1016/j.quascirev.2010.11.005. Bibcode: 2011QSRv...30..528C. 
  17. ↑ Kuhle, Matthias (2002). «A relief-specific model of the ice age on the basis of uplift-controlled glacier areas in Tibet and the corresponding albedo increase as well as their positive climatological feedback by means of the global radiation geometry». Climate Research 20: 1-7. doi:10.3354/cr020001. Bibcode: 2002ClRes..20....1K. 
  18. ↑ Ehlers & Gibbard 2004 III, Kuhle, M. (31 Αυγούστου 2011). «The High Glacial (Last Ice Age and LGM) ice cover in High and Central Asia». Quaternary Glaciations - Extent and Chronology. σελίδες 175–199. ISBN 9780444534477. 
  19. ↑ Lehmkuhl, F. (2003). «Die eiszeitliche Vergletscherung Hochasiens – lokale Vergletscherungen oder übergeordneter Eisschild?». Geographische Rundschau 55 (2): 28-33. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2007-07-07. https://web.archive.org/web/20070707054638/http://www.pgg.rwth-aachen.de/index.php?id=lef-abstracts. Ανακτήθηκε στις February 9, 2008. 
  20. ↑ Zhijiu Cui (2002). «The Quaternary glaciation of Shesan Mountain in Taiwan and glacial classification in monsoon areas». Quaternary International 97-98: 147-153. doi:10.1016/S1040-6182(02)00060-5. Bibcode: 2002QuInt..97..147C. http://ntur.lib.ntu.edu.tw//handle/246246/173509. 
  21. ↑ Yugo Ono (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2005). «Mountain glaciation in Japan and Taiwan at the global Last Glacial Maximum». Quaternary International 138-139: 79-92. doi:10.1016/j.quaint.2005.02.007. Bibcode: 2005QuInt.138...79O. 
  22. ↑ Young, James A.T.· Hastenrath, Stefan (1991). «Glaciers of the Middle East and Africa – Glaciers of Africa» (PDF 1.25 Mb). U.S. Geological Survey Professional Paper 1386-G-3. 
  23. ↑ Lowell, T.V. (1995). «Interhemisperic correlation of late Pleistocene glacial events» (PDF 2.3 Mb). Science 269 (5230): 1541-1549. doi:10.1126/science.269.5230.1541. PMID 17789444. Bibcode: 1995Sci...269.1541L. http://www.uc.edu/geology/documents/lowell_abstracts/lowellsci.pdf. 
  24. ↑ Ollier, C.D. «Australian Landforms and their History». National Mapping Fab. Geoscience Australia. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Αυγούστου 2008. 
  25. ↑ Burrows, C.J.; Moar, N.T. (1996). «A mid Otira Glaciation palaeosol and flora from the Castle Hill Basin, Canterbury, New Zealand» (PDF 340 Kb). New Zealand Journal of Botany 34 (4): 539-545. doi:10.1080/0028825X.1996.10410134. http://www.rsnz.org/publish/nzjb/1996/167.pdf. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Löffler, Ernst (1972). «Pleistocene glaciation in Papua and New Guinea». Zeitschrift für Geomorphologie Supplementband 13: 32-58. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Allison, Ian· Peterson, James A. (1988). Glaciers of Irian Jaya, Indonesia: Observation and Mapping of the Glaciers Shown on Landsat Images. ISBN 978-0-607-71457-9. U.S. Geological Survey professional paper 1386. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Αυγούστου 2008. Ανακτήθηκε στις 25 Νοεμβρίου 2022. 
  28. ↑ 28,0 28,1 «The cold climate geomorphology of the Eastern Cape Drakensberg: A reevaluation of past climatic conditions during the last glacial cycle in Southern Africa». Geomorphology 278: 184-194. 2017. doi:10.1016/j.geomorph.2016.11.011. Bibcode: 2017Geomo.278..184M. https://pearl.plymouth.ac.uk/handle/10026.1/8086. 
  29. ↑ 29,0 29,1 «Geomorphic and climatic implications of relict openwork block accumulations near Thabana-Ntlenyana, Lesotho». Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography 86 (3): 289-302. 2004. doi:10.1111/j.0435-3676.2004.00232.x. 
  30. ↑ 30,0 30,1 Mills, Stephanie C.; Grab, Stefan W.; Rea, Brice R.; Farrow, Aidan (2012). «Shifting westerlies and precipitation patterns during the Late Pleistocene in southern Africa determined using glacier reconstruction and mass balance modelling». Quaternary Science Reviews 55: 145-159. doi:10.1016/j.quascirev.2012.08.012. Bibcode: 2012QSRv...55..145M. 
  31. ↑ 31,0 31,1 «The shape of glacial valleys and implications for southern African glaciation». South African Geographical Journal 92 (1): 35-44. 2010. doi:10.1080/03736245.2010.485360. 
  32. ↑ «Like 'champagne bottles being opened': Scientists document an ancient Arctic methane explosion». The Washington Post. June 1, 2017. https://www.washingtonpost.com/news/energy-environment/wp/2017/06/01/like-champagne-bottles-being-opened-scientists-document-an-ancient-arctic-methane-explosion. 

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Τελευταία_εποχή_παγετώνων&oldid=10370789"