Υπόρχημα
Χορός
- εἴπερ ἐγὼ μάντις εἰμὶ καὶ κατὰ γνώμαν ἴδρις,
- οὐ τὸν Ὄλυμπον ἀπείρων, ὦ Κιθαιρών,
- οὐκ ἔσει τὰν αὔριον
- πανσέληνον, μὴ οὐ σέ γε καὶ πατριώταν Οἰδίπουν
- καὶ τροφὸν καὶ ματέρ᾽ αὔξειν,
- καὶ χορεύεσθαι πρὸς ἡμῶν, ὡς ἐπὶ ἦρα φέροντα τοῖς ἐμοῖς τυράννοις.
- ἰήϊε Φοῖβε, σοὶ δὲ ταῦτ᾽ ἀρέστ᾽ εἴη.
- τίς σε, τέκνον, τίς σ᾽ ἔτικτε τᾶν μακραιώνων ἄρα
- Πανὸς ὀρεσσιβάτα πατρὸς πελασθεῖσ᾽;
- ἢ σέ γ᾽ εὐνάτειρά τις
- Λοξίου; τῷ γὰρ πλάκες ἀγρόνομοι πᾶσαι φίλαι·
- εἴθ᾽ ὁ Κυλλάνας ἀνάσσων,
- εἴθ᾽ ὁ Βακχεῖος θεὸς ναίων ἐπ᾽ ἄκρων ὀρέων σ᾽ εὕρημα δέξατ᾽ ἔκ του
- Νυμφᾶν Ἑλικωνίδων, αἷς πλεῖστα συμπαίζει.
Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, στ. 1086-1109
Στην αρχαία ελληνική μουσική, υπόρχημα ήταν ζωηρό άσμα που συνοδευόταν με χορό όπως ο διθύραμβος και ήταν αφιερωμένο στο θεό Απόλλωνα. Την ίδια ονομασία έφερε και ο αντίστοιχος χορός.
Ως ύμνος προς τον Απόλλωνα, έμοιαζε σε αρκετά σημεία με τον παιάνα. Ευρετής θεωρείται ο Θαλήτας από τη Γόρτυνα της Κρήτης τον 7ο αιώνα π.Χ., αν και ο Αθήναιος ανάγει στον Όμηρο τις πηγές του ποιητικού αυτού είδους.
Ο Λουκιανός [1] αναφέρει: "Στη Δήλο οι θυσίες όχι μόνο δε γίνονταν χωρίς όρχηση, αλλά γίνονταν και με χορό και με μουσική... τα τραγούδια που σύνθεταν γι' αυτούς τους χορούς λέγονταν υπορχήματα", ενώ ο Πρόκλος [2]: "Υπόρχημα δε το μετ' όρχήσεως αδόμενον μέλος". Στο Ετυμολ. Μέγα[3] σημειώνεται: "Υπορχήματα δε, άτινα πάλιν έλεγον ορχούμενοι και τρέχοντες κύκλω του βωμού, καιομένων των ιερείων".
Το υπόρχημα αρχικά συνοδευόταν από φόρμιγγα, αργότερα από αυλό[4] και κιθάρα ή λύρα[1] και είχε τρεις φάσεις. Στην πρώτη όλα τα μέλη του χορού τραγουδούσαν και χόρευαν μαζί, στη δεύτερη τα μισά τραγουδούσαν και τα μισά χόρευαν και στην τρίτη τραγουδούσε ο κορυφαίος και χόρευαν όλοι οι άλλοι. Το υπόρχημα είχε τρία σχήματα (φιγούρες)· στο πρώτο, όλα τα μέλη του χορού χόρευαν και τραγουδούσαν μαζί· στο δεύτερο, ο χορός μοιραζόταν σε δύο ομάδες, από τις οποίες η μια χόρευε και η άλλη τραγουδούσε· στο τρίτο, ο κορυφαίος τραγουδούσε, ενώ όλοι οι άλλοι χόρευαν.
Κατά τον Πίνδαρο, στον οποίο αναφέρεται ο Αθήναιος, τον χόρευαν οι Λάκωνες, άνδρες και γυναίκες [5], ενώ ο ίδιος ο Αθήναιος τον συγκρίνει με τον κόρδακα, κωμικό χορό[6].
Στην τραγική ποίηση, ο όρος χαρακτηρίζει μερικές λυρικές ωδές για κάποια αίσια έκβαση του δράματος, λίγο πριν την τελική καταστροφή[7], όπως για παράδειγμα σε πολλά έργα του Σοφοκλή.
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ 1,0 1,1 Ἐν Δήλῳ δέ γε οὐδὲ αἱ θυσίαι ἄνευ ὀρχήσεως ἀλλὰ σὺν ταύτῃ καὶ μετὰ μουσικῆς ἐγίγνοντο. παίδων χοροὶ συνελθόντες ὑπ᾽ αὐλῷ καὶ κιθάρᾳ οἱ μὲν ἐχόρευον, ὑπωρχοῦντο δὲ οἱ ἄριστοι προκρι- θέντες ἐξ αὐτῶν. τὰ γοῦν τοῖς χοροῖς γραφόμενα τούτοις ᾄσματα ὑπορχήματα ἐκαλεῖτο καὶ ἐμπέπληστο τῶν τοιούτων ἡ λύρα. Λουκιανός, Περί ορχήσεως, 16
- ↑ Χρηστομ. 17
- ↑ έκδ. Th. Gaisford, σ. 690
- ↑ Πολυδεύκης, IV 82
- ↑ ...ορχούνται δε ταύτην παρά τωι Πινδάρωι οι Λάκωνες, και εστίν υπορχηματική όρχησις ανδρών και γυναικών... Αθήναιος, XIV, 631C 30
- ↑ Αθήναιος, xiv, 630
- ↑ Dunkle, Roger (1986). The Classical Origins of Western Culture. Brooklyn College Core Curriculum Series (στα Αγγλικά). The Core Studies 1 Study Guide. New York: Brooklyn College. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Δεκεμβρίου 2005. Ανακτήθηκε στις 5 Οκτωβρίου 2010.
Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Μαρκαντωνάτος, Γεράσιμος (1985). Επίτομο λεξικό λογοτεχνικών όρων. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg. σελ. 200. ISBN 000010180X.
- Μιχαηλίδης, Σόλωνας, επιμ. (1989). «Υπόρχημα». Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. ISBN 9789602501740.
- Musipedia, Υπόρχημα
- A Dictionary of Greek and Roman Antiquities (1890)
- Πάνθεον - Αρχαιογνωστικός Οδηγός, Υπόρχημα