Ομοσπονδιακές εξεγέρσεις
| Ομοσπονδιακές εξεγέρσεις | |
|---|---|
| Γαλλική Επανάσταση | |
.jpg) Η πολιορκία της Λυών από στρατεύματα της Συμβατικής, Αύγουστος 1793 | |
| Χρονολογία | 2 Ιουνίου - Δεκέμβριος 1793 |
| Τόπος | Γαλλία |
| Έκβαση | Δημοκρατική νίκη |
Οι Ομοσπονδιακές εξεγέρσεις (Γαλλικά: Les insurrections fédéralistes) ή Εξεγέρσεις των Φεντεραλιστών,[1] ήταν αντεπαναστατικές ένοπλες εξεγέρσεις που ξέσπασαν στις επαρχίες της Γαλλίας το καλοκαίρι του 1793, κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης. Προκλήθηκαν από δυσαρέσκεια στις επαρχιακές πόλεις της Γαλλίας για την αύξηση του συγκεντρωτισμού της εξουσίας στο Παρίσι και την αύξηση της ριζοσπαστικοποίησης της πολιτικής εξουσίας στα χέρια των Ιακωβίνων. Στις περισσότερες περιοχές, η αφορμή για εξέγερση ήταν η εκδίωξη των Γιρονδίνων από τη Συμβατική μετά τα γεγονότα της 31ης Μαΐου - 2 Ιουνίου 1793.[2]
Οι εξεγέρσεις, αν και είχαν κοινή προέλευση και πολιτικούς στόχους, δεν ήταν κεντρικά οργανωμένες ούτε καλά συντονισμένες. Το κυριότερο, δεν κατάφεραν να κερδίσουν τη λαϊκή υποστήριξη [3] και κατατροπώθηκαν από τα στρατεύματα της Συμβατικής τους επόμενους μήνες.
Οι Ομοσπονδιακές εξεγέρσεις προκάλεσαν ένα νέο αποφασιστικό βήμα προς την Τρομοκρατία.
Ιστορικό[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Τον Απρίλιο του 1793, αντιμέτωποι με επανειλημμένες απειλές από την Κομμούνα του Παρισιού και σε έντονη πολιτική αντιπαράθεση με τους Ιακωβίνους, οι Γιρονδίνοι (μερικές φορές αποκαλούμενοι ομοσπονδιακοί, λόγω των ομοσπονδιακών ιδεών τους για αποκέντρωση των εξουσιών, για το λόγο αυτό κατηγορήθηκαν σύμφωνα με τη χαρακτηριστική φράση του Καμίγ Ντεμουλέν ότι ήθελαν να καταστήσουν τη Γαλλία «συρραφή μικρών δημοκρατιών»[1]) προσπάθησαν να οργανώσουν αντίσταση στις επαρχίες, όπου είχαν σημαντική υποστήριξη. Σε πολλά μέρη της χώρας, οι τοπικές και περιφερειακές διοικήσεις εξακολουθούσαν να κυριαρχούνται από τις ίδιες προνομιούχες οικογένειες που τις είχαν διοικήσει πριν από την Επανάσταση και υποστήριζαν τους Γιρονδίνους ή τη μοναρχία. Ταυτόχρονα, οι πολιτικοί αντίπαλοι των Γιρονδίνων στο Παρίσι, οι Ιακωβίνοι, έστειλαν επιτρόπους στις επαρχίες για να διασφαλίσουν την υποχρεωτική στρατολόγηση 300.000 ανδρών και προσπάθησαν να κινητοποιήσουν τον πληθυσμό έξω από την πρωτεύουσα για να αντισταθεί στα τοπικά κατεστημένα και να κινητοποιηθεί για μια ριζοσπαστική ισότιμη Δημοκρατία.
Αυτή η αντιπαράθεση οδήγησε σε βίαιες συγκρούσεις, που επιδεινώθηκαν από προϋπάρχουσες κοινωνικές αναταραχές, στη Λυών, τη Μασσαλία, το Μπορντώ, τη Νάντη και τη Ρουέν, πόλεις όπου οι δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις είχαν ισχυρή κοινωνική βάση - μέρος των μεσαίων τάξεων και τα λαϊκά στρώματα είχαν ταχθεί υπέρ των Ιακωβίνων, ενώ οι Γιρονδίνοι υποστηρίζονταν τόσο από την πιο ευημερούσα αστική τάξη όσο και τμήμα των φτωχών αστών που είχαν πληγεί από την ανεργία ή ήταν εχθρικά προς τα αντικληρικά μέτρα της Συμβατικής.
Στις περισσότερες πόλεις, η κρίση ξέσπασε μετά τη σύλληψη των 29 Γιρονδίνων βουλευτών στις 2 Ιουνίου 1793. Στις 5 Ιουνίου, 17 Γιρονδίνοι διαμαρτυρήθηκαν κατά της σύλληψης. Την ίδια μέρα, οι περιφερειακές διοικήσεις των νομών Σομ, Ωτ-Βιέν και Ωτ-Αλπ έκαναν το ίδιο. Στις 7 Ιουνίου, 75 βουλευτές της δεξιάς της Συμβατικής (Πεδινοί) καταδίκασαν τις ενέργειες της Κομμούνας του Παρισιού και προέτρεψαν τους νομούς σε όλη τη χώρα να τους υποστηρίξουν. Εν τω μεταξύ, αρκετοί από τους Γιρονδίνους βουλευτές διέφυγαν από κατ 'οίκον περιορισμό και έφυγαν για να ενταχθούν στις ένοπλες ομάδες που είχαν αρχίσει να συγκεντρώνονται στις μεγάλες πόλεις προκειμένου να πυροδοτήσουν μια εξέγερση ενάντια στη Συμβατική.
Σ' αυτές τις μεγάλες πόλεις, οι ντόπιοι προνομιούχοι και μεγάλοι έμποροι, που ήταν οι ισχυρότεροι υποστηρικτές των Γιρονδίνων, μπορούσαν να συγκεντρώσουν επαρκή επιρροή και υποστήριξη για να αποτρέψουν την κατάληψη των πόλεων από τους Ιακωβίνους. Ωστόσο, δεν είχαν οπαδούς στις μικρότερες πόλεις για να ανατρέψουν την κυριαρχία των ριζοσπαστικών πολιτικών λεσχών που οι οπαδοί τους ήθελαν να παραμείνουν πιστοί στη Συμβατική, ακολουθούσαν τις εκκλήσεις για ενότητα των πατριωτών ενάντια στην αντεπανάσταση και την εχθρική εισβολή - από τον Φεβρουάριο 1793 στη Γαλλία είχαν εισβάλει στρατεύματα του Πρώτου Συνασπισμού και η κατάσταση διαρκώς χειροτέρευε - και περίμεναν το νέο Σύνταγμα του έτους Ι (1793). Έτσι, η προσπάθεια στρατολόγησης συνάντησε αδιαφορία ή και εχθρότητα ανάμεσα στις λαϊκές τάξεις. Επίσης, οι αρχηγοί της εξέγερσης γρήγορα διχάστηκαν, καθώς οι δημοκρατικοί δεν συμφωνούσαν εύκολα να ακολουθήσουν τους μοναρχικούς.
Κοινωνικά μέτρα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η Συμβατική, όπου μετά την πτώση των Γιρονδίνων κυριαρχούσαν οι Ορεινοί (Ιακωβίνοι), για να πάρει με το μέρος της τις λαϊκές τάξεις, ψήφισε τρεις σημαντικούς νόμους. Ο νόμος της 3ης Ιουνίου για τους όρους πώλησης των κτημάτων των εμιγκρέ έκανε δυνατή την κατανομή τους σε πολύ μικρούς κλήρους, με πληρωμή τους με δόσεις. Ο νόμος της 10ης Ιουνίου για τις κοινοτικές γαίες επέτρεψε τη διανομή τους ανάλογα με τον αριθμό των ατόμων της κοινότητας με κλήρωση. Και το κυριότερο, με νόμο της 17ης Ιουλίου καταργήθηκαν οριστικά όλα τα φεουδαρχικά δικαιώματα χωρίς αποζημίωση. Έτσι, η ανατροπή των Γιρονδίνων συνδέθηκε για τους αγρότες με την οριστική απελευθέρωση της γης.
Επίσης, για να προσεταιρισθεί τις μεσαίες τάξεις, η Συμβατική αποφάσισε αύξηση μισθού στους δημοσίους υπαλλήλους και απαλλαγή χρεών για το αναγκαστικό δάνειο σύμφωνα με εισοδηματικά κριτήρια.
Τα μέτρα αυτά συμπληρώθηκαν με την ολοκλήρωση του Συντάγματος του 1793, το οποίο αποτελούσε απάντηση στις αυξανόμενες κατηγορίες περί δικτατορίας. Το δημοκρατικό Σύνταγμα του 1793 ψηφίστηκε στις 24 Ιουνίου και επικυρώθηκε με δημοψήφισμα από 1.800.000 ψήφους υπέρ και περίπου 17.000 ψήφους κατά, αλλά η εφαρμογή του αναβλήθηκε μέχρι την έλευση της ειρήνης.[4]
Οι εξεγέρσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Οι συλληφθέντες Γιρονδίνοι αφέθηκαν υπό κατ' οίκον περιορισμό χωρίς μεγάλη επιτήρηση, οπότε τις επόμενες εβδομάδες πολλοί από αυτούς, καθώς και πολλοί από τους 75 βουλευτές που είχαν υπογράψει δήλωση διαμαρτυρίας στις 2 Ιουνίου, κατάφεραν να φύγουν από το Παρίσι και να πάνε στους νομούς όπου είχαν υποστήριξη, ειδικά στη Νορμανδία που ήταν πιο κοντά, όπου ενθάρρυναν προσωπικά τις ομοσπονδιακές εξεγέρσεις.
Η διαλλακτική πολιτική των Ορεινών και οι συμφιλιωτικές προτάσεις τους προς τους Γιρονδίνους, με πρόταση του Δαντών καθώς ο Ροβεσπιέρος ήταν πεπεισμένος ότι ο εμφύλιος ήταν αναπόφευκτος, δεν μπόρεσε να εμποδίσει τον εμφύλιο πόλεμο. Η πτώση των Γιρονδίνων απλά επιτάχυνε την εξέγερση, που ήδη βρισκόταν σε εξέλιξη στη Λυών, τη Μασσαλία και το Μπορντώ. Στα μέσα Ιουνίου 60 νομοί από τους 83 είχαν εξεγερθεί.[5]
Η εξέγερση είχε τρία κύρια περιφερειακά κέντρα: Στα δυτικά της Γαλλίας (Νορμανδία και Βρετάνη) κυρίως τις πόλεις Ρεν και Καν, στα νοτιοανατολικά τη Λυών, Μασσαλία και Τουλόν και στα νοτιοδυτικά το Μπορντώ. Όλες οι εξεγερμένες πόλεις σχημάτισαν επιτροπές και έκτακτα δικαστήρια για να δικάσουν τους Ιακωβίνους, έκλεισαν τις λέσχες τους και προσπάθησαν να στρατολογήσουν στρατιωτικές δυνάμεις.
Στη Λυών, στις 29 Μαΐου, δύο ημέρες πριν από την έναρξη της εξέγερσης κατά των Γιρονδίνων στο Παρίσι, υπήρξε ήδη μια ένοπλη εξέγερση εναντίον των Ιακωβίνων της πόλης - αυτή η πληροφορία είχε συμβάλει στην εξέγερση των Αβράκωτων, όπως και αναφορές για μια άλλη εξέγερση που ετοιμάζονταν στη Μασσαλία. Η περίοδος που ακολούθησε την εξέγερση είχε εντυπωσιακές ομοιότητες με αυτό που συνέβη στο Παρίσι: μαχητές από τους τομείς (της ιδεολογίας κατά των Ιακωβίνων στην περίπτωση αυτή) συνέλαβαν εκατοντάδες από τους πολιτικούς τους εχθρούς και αφόπλισαν τις μονάδες των Εθνοφρουρών που ήταν εναντίον τους. Στις 19 Ιουνίου, άρχισε να οργανώνεται μια ένοπλη δύναμη με επικεφαλής τον κόμη του Πρεσί, έναν μοναρχικό εμιγκρέ που είχε επιστρέψει από το εξωτερικό.
Στην Καν και το νομό Καλβαντός συγκροτήθηκε η βάση του ομοσπονδιακού κινήματος, επειδή, δεδομένης της σχετικής εγγύτητάς του με το Παρίσι, οι περισσότεροι Γιρονδίνοι που είχαν καταφέρει να φύγουν πήγαν εκεί. Η πρώτη απόφαση που ελήφθη ήταν η απόρριψη κάθε μέτρου που απέρρεε από τη Συμβατική και στη συνέχεια συμφωνήθηκε να σχηματιστεί μια «ομοσπονδία» με γειτονικές πόλεις. Εκπρόσωποι από πέντε νομούς παρευρέθηκαν στη σύγκληση, και παρόλο που η αρχική πρόθεση ήταν να σχηματίσουν μεγάλο στρατό που θα βάδιζε προς το Παρίσι, τελικά, στις 10 Ιουλίου, μόνο μια μικρή δύναμη περίπου 2.000 ανδρών υπό τη διοίκηση του στρατηγού Φελίξ Βίμπφεν κατάφερε να συγκεντρωθεί.
Στο Μπορντώ, πρωτεύουσα της Γιρόνδης, από όπου προέρχονταν ο αρχικός πυρήνας των βουλευτών της ομάδας των Γιρονδίνων - εξ ου και το όνομά του - όταν έφθασαν τα νέα για τα γεγονότα στο Παρίσι, η αγανάκτηση αυξήθηκε και στις 7 Ιουνίου δημιουργήθηκε μια Λαϊκή Επιτροπή για τη Δημόσια Σωτηρία που ανέλαβε την εξουσία στην πόλη και στο νομό και οργάνωσε την εξέγερση. Η Επιτροπή έστειλε εκπροσώπους για να διαδώσουν την εξέγερση σε όλη τη Γαλλία και ζήτησαν να συμμετάσχουν στην εξέγερση εναντίον του Παρισιού. Ωστόσο, στο Μπορντώ, όπως συνέβη και στην Καν, δεν κατάφεραν να συγκροτήσουν ένοπλη δύναμη και στο τέλος συγκέντρωσαν μόνο 400 άντρες που προσελκύσθηκαν από το μισθό που προσέφερε η Επιτροπή.
Στη Μασσαλία, μετά την εξέγερση της 31ης Μαΐου - 2 Ιουνίου 1793 στο Παρίσι, οι Γιρονδίνοι δημιούργησαν μια γενική επιτροπή τομέων που διέλυσε τη λέσχη των Ιακωβίνων και φυλάκισε τους ηγέτες της, πριν τους εκτελέσουν τον Ιούλιο. Εκλέχθηκε νέο δημοτικό συμβούλιο, το οποίο συνδέθηκε με άλλες ομοσπονδιακές περιοχές και αποφάσισαν να δημιουργήσουν δικό τους στρατό.
Στην Τουλόν, αν και η πόλη υπήρξε προμαχώνας των Ιακωβίνων μέχρι τον Ιούλιο του 1793, οι Ιακωβίνοι απομακρύνθηκαν από την εξουσία από το δεύτερο μισό του Ιουλίου. Η τοπική λέσχη των Ιακωβίνων διαλύθηκε, διάφοροι αξιωματούχοι Ιακωβίνοι υποχρεώθηκαν να φύγουν και εκείνοι που δεν έφυγαν συνελήφθηκαν και κρατήθηκαν σε μια αποβάθρα στο λιμάνι. Όπως και στις άλλες πόλεις, οι δύο λαϊκοί εκπρόσωποι σε αποστολή της Συμβατικής συνελήφθησαν και φυλακίσθηκαν. Η απώλεια της Τουλόν ήταν καταστροφική για τη Δημοκρατία καθώς σχεδόν όλος ο μεσογειακός στόλος της Γαλλίας βρισκόταν αγκυροβολημένος στο λιμάνι εκείνη την εποχή.[6]
Και ενώ συνέβαιναν όλα αυτά, στο Παρίσι προστέθηκε η αναταραχή που προκλήθηκε από τη δολοφονία του εξαιρετικά αγαπητού στους Αβράκωτους Ζαν Πωλ Μαρά στις 13 Ιουλίου, που μαχαιρώθηκε στη μπανιέρα του από την Σαρλότ Κορντέ, η οποία είχε φτάσει στο Παρίσι από την Καν θέλοντας να χτυπήσει έναν αρχηγό της επανάστασης. Κατά τη διάρκεια της δίκης της στις 17 Ιουλίου, δήλωσε: «Σκότωσα έναν άνδρα για να σώσω εκατό χιλιάδες ».
Στις 17 Ιουλίου, την ίδια ημέρα που η Σαρλότ Κορντέ καρατομήθηκε στο Παρίσι, στη Λυών εκτέλεσαν τον Ιακωβίνο πρώην δήμαρχο Σαλιέ και αρκετούς συντρόφους του, τερματίζοντας έτσι κάθε πιθανότητα συμφιλίωσης μεταξύ των Ομοσπονδιακών και των Ορεινών.
Καταστολή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Τον Ιούλιο του 1793, υπήρξαν δύο σοβαρές στρατιωτικές ήττες για τους Ομοσπονδιακούς. Ο στρατός του Βίμπφεν ηττήθηκε, μόλις τρεις ημέρες μετά το σχηματισμό του, αφήνοντας την Καν εκτεθειμένη στην προέλαση των δυνάμεων των Ορεινών. Ο Ρομπέρ Λεντέ ειρήνευσε τη Νορμανδία χωρίς σκληρές κυρώσεις, αντικατέστησε τις νομαρχιακές διοικήσεις και συνέλαβε τους επικεφαλής αλλά διέταξε να μην γίνουν εκτελέσεις.[7] Οι Γιρονδίνοι βουλευτές έφυγαν και κατευθύνθηκαν στο Μπορντώ.
Αντιμέτωπη με τις ήττες των ομοσπονδιακών δυνάμεων - η Αβινιόν έπεσε στα χέρια των δυνάμεων της Συντακτικής στις 27 Ιουλίου - η Λαϊκή Επιτροπή για τη Δημόσια Σωτηρία του Μπορντώ συμφώνησε στις 2 Αυγούστου να διαλυθεί και να απαλλάξει τις πενιχρές στρατιωτικές δυνάμεις που είχε επιτύχει. να προσλάβει - ωστόσο, όταν στις 19 Αυγούστου δύο λαϊκοί εκπρόσωποι σε αποστολή που στάλθηκαν από τη Συντακτική μπήκαν στην πόλη, ξυλοκοπήθηκαν, προσβλήθηκαν και εκδιώχθηκαν από αυτήν από το πλήθος. Η εξέγερση στο Μπορντώ κατεστάλη οριστικά στις 18 Σεπτεμβρίου.
Το Φρανς-Κοντέ και πολλοί νομοί της κεντρικής Γαλλίας υποτάχθηκαν αμαχητί αλλά η Λυών άντεχε και έτσι υπέστη μακρόχρονη πολιορκία. Στις 9 Αυγούστου άρχισε η πολιορκία της Λυών και η πόλη έφθασε σε πλήρη αποκλεισμό από τις 17 Σεπτεμβρίου. Αφού οι υπερασπιστές απέκρουσαν τις αρχικές επιθέσεις κατά των τειχών, ο στρατηγός Κελλερμάν αποφάσισε να βομβαρδίσει την πόλη για να υποταχθεί. Ο βομβαρδισμός άρχισε τη νύχτα της 22ης Αυγούστου και συνεχίστηκε μέχρι την παράδοση της πόλης στις 9 Οκτωβρίου. [8]Μετά την πτώση της, η Λυών μετονομάστηκε σε Απελευθερωμένη πόλη. Συνολικά 1.604 άτομα εκτελέστηκαν με εντολές του Ζοζέφ Φουσέ [9] και πολλά μεγάλα κτήρια κατεδαφίστηκαν. Ο βομβαρδισμός της πόλης και τα αντίποινα προκάλεσαν τη φυγή των κατοίκων της. Με περίπου 150.000 κατοίκους το 1793, η Λυών είχε μόνο 102.000 το 1794 και μόλις 88.000 το 1800.
Στις 14 Ιουλίου, οι εξεγερμένοι της Νιμ ηττήθηκαν στο Πον-Σαιντ-Εσπρί και απετράπη ο κίνδυνος συνένωσης με τους στασιαστές της Μασσαλίας.
Η Μασσαλία πολιορκήθηκε επίσης και καθώς οι συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων της επιδεινώθηκαν, στις 23 Αυγούστου ξέσπασε διαφωνία μεταξύ των υπερασπιστών της: εκείνων που ήταν υπέρ της συνθηκολόγησης με τη Συμβατική και εκείνων που υπερασπίζονταν τη συνεργασία με τους Βρετανούς, ο στόλος των οποίων βρίσκονταν στο λιμάνι. Δύο ημέρες αργότερα, η πόλη έπεσε στις δυνάμεις της Συντακτικής που διοικούσε ο στρατηγός Ζαν-Φρανσουά Καρτώ. Στις 28 Αυγούστου η πόλη μετονομάστηκε σε Πόλη χωρίς όνομα και ο Καρτώ δημιούργησε ένα επαναστατικό δικαστήριο που άρχισε την Τρομοκρατία στην Προβηγκία.
Στις 27 Αυγούστου η Τουλόν, όπου είχαν καταφύγει εξεγερμένοι μετά την πτώση της Μασσαλίας, παραδόθηκε στους Βρετανούς μαζί με τον γαλλικό μεσογειακό στόλο που ήταν αγκυροβολημένος εκεί. Ο Καρτώ έφτασε έξω από την Τουλόν στις 8 Σεπτεμβρίου και ξεκίνησε μακρά πολιορκία - στην οποία διακρίθηκε ο νεαρός Ναπολέων Βοναπάρτης - που κράτησε μέχρι τις 19 Δεκεμβρίου 1793. Φεύγοντας, οι Βρετανοί πήραν πολλά γαλλικά θωρηκτά και ανατίναξαν πολλά από τα υπόλοιπα. Περίπου 7.000 κάτοικοι έφυγαν από την Τουλόν με τον βρετανικό στόλο για να αποφύγουν τα επακόλουθα της εξέγερσης. Η πόλη μετονομάστηκε σε Πόλη του Όρους (δηλαδή των Ορεινών).[10]Το φθινόπωρο, ο Μπαράς και ο Φρερόν ενίσχυσαν την καταστολή και στα τέλη Οκτωβρίου πραγματοποιήθηκαν πολλές εκτελέσεις.
Η σκληρή καταστολή από τις δυνάμεις της Συμβατικής δεν ευνόησαν το τέλος της πολιτικής βίας στην περιοχή. Κατά τη διάρκεια της Λευκής Τρομοκρατίας το 1795, υπήρξαν πολλές επιθέσεις για αντίποινα εναντίον των Ιακωβίνων.
Συνέπειες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η Ομοσπονδιακή εξέγερση, μετά τη βίαιη καταστολή της από τη Συμβατική, ήταν μία από τις αιτίες που προκάλεσαν την εγκαθίδρυση της Τρομοκρατίας με την ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας και την εντατικοποίηση των μέτρων ελέγχου των λαϊκών οργανώσεων απέναντι στους πολίτες που ήταν ύποπτοι ως εχθροί της Επανάστασης (νόμος περί Υπόπτων). Οπλισμένοι με δικτατορικές δυνάμεις, οι λαϊκοί εκπρόσωποι σε αποστολή κατάφεραν να καταστείλουν τις ταραχές.
Στις 24 Οκτωβρίου 1793 άρχισε η δίκη των Γιρονδίνων βουλευτών που είχαν συλληφθεί. Από τους είκοσι δύο που παραπέμφθηκαν σε δίκη στο Επαναστατικό Δικαστήριο, όλοι κρίθηκαν ένοχοι και όλοι καρατομήθηκαν στη γκιλοτίνα στις 31 Οκτωβρίου.
Από αυτούς που παρέμειναν ελεύθεροι, μερικοί συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν μεμονωμένα. Άλλοι, αυτοκτόνησαν. Όσοι διέφυγαν, επανήλθαν στη Συμβατική κατά την περίοδο της Θερμιδοριανής αντίδρασης που ακολούθησε την πτώση του Ροβεσπιέρου.
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ 1,0 1,1 Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα τομ. 59, σελ. 216
- ↑ The French Revolution: Faith, Desire and Politics. Taylor & Francis. 15 October 2013. ISBN 978-1-134-45600-0.
- ↑ Αλμπέρ Ματιέ, Ιστορία της Γαλλικής επανάστασης, τομ. 3 σελ. 5-15
- ↑ . «Βαλτέρ Μαρκόφ-Αλμπέρ Σομπούλ/1789-Γαλλική-Επανάσταση,pdf, σελ. 246» (PDF).
- ↑ . «universalis.fr/encyclopedie/federalistes-revolution-francaise/».
- ↑ James, William The Naval History of Great Britain, Volume 1, 1793–1796 London: Conway Maritime Press. pp. 66–78. ISBN 0-85177-905-0.
- ↑ . «dbpedia.inria.fr/page/Insurrections_federalistes».[νεκρός σύνδεσμος]
- ↑ . «larousse.fr/encyclopedie/divers/insurrections_federalistes».
- ↑ Tulard, Jean (1999). Joseph Fouché.Fayard. p. 50. ISBN 2-213-59991-2
- ↑ . «toulonenimages.fr/2018/02/port-la-montagne».