Ελέα Θεσπρωτίας

Στο χωριό Χρυσαυγή Παραμυθιάς, σώζεται η αρχαία Ακρόπολη της Eλέας.

Σώζεται το μεγαλύτερο μέρος του πανύψηλου τοίχους όπως και αρκετά ερείπια δημοσίων κτιρίων και ιδιωτικών κατοικιών.

Πρόκειται για το σημαντικότερο ορεινό οικισμό στην αρχαία Ελεάτιδα, την περιοχή δηλαδή μεταξύ του Νεκρομαντείου Πρέβεζας (στο χωριό Μεσοπόταμος) και της Παραμυθιάς, όπου κατοικούσε το φύλο των Ελεατών Θεσπρωτών. Άλλες σημαντικές αρχαίες πόλεις στο Νομό Θεσπρωτίας ήταν και είναι σήμερα επισκέψιμες:

• Αρχαία Ελέα Θεσπρωτίας, στη Χρυσαυγή Θεσπρωτίας
• Αρχαία Γίτανα, στο Δρέπανο Θεσπρωτίας
• Αρχαία Ελίνα (Δυμόκαστρο), στο Καραβοστάσι Πέρδικας Θεσπρωτίας
• Αρχαία Φανοτή (Ντόλιανη), στον Παραπόταμο, Δήμος Ηγουμενίτσας.

Αρχαία Ελέα Θεσπρωτίας, Νότια τείχη, Ύψος 6-7m

Αρχαία Ελέα Θεσπρωτίας, Δυτική Πύλη

Πανοπλία με χρυσές πόρπες και ασημένιο κράνος Θεσπρωτού ευγενούς. Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας

Πήλινος λουτήρας Ελέας, Νιπτήρας προσώπου και Αμφορείς, Μουσείο Ηγουμενίτσας

Ιστορία

Η ακρόπολη της Ελέας ιδρύθηκε περίπου το 350 π.Χ. Υπήρξε πρωτεύουσα της Θεσπρωτίας και έδρα του Κοινού των Θεσπρωτών. Στον 4ο αι. π.Χ. τοποθετείται και η ίδρυση των πρώτων οικισμών μεγέθους μιας πραγματικής πόλης. Γύρω στο 350 π.Χ. χρονολογούνται τα χάλκινα νομίσματα που άρχισαν να εκδίδουν οι Ελεαίοι ή Ελεάτες, το θεσπρωτικό φύλο που με κέντρο την Ελέα κατείχε τις εύφορες κοιλάδες του Αχέροντα και του Κωκυτού μέχρι το Νεκρομαντείο και τον όρμο της Αμμουδιάς (ο «Ελέας λιμήν» των αρχαίων συγγραφέων και γεωγράφων). Την εποχή της απουσίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην εκστρατεία στην Ασία, η Ελέα ενετάχθη στο Κοινό των Ηπειρωτών (ΑΠΕΙΡΩΤΑΝ).

Η περιοχή κατελήφθη από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ. Μετά τη Ναυμαχία του Ακτίου, οι κάτοικοι της περιοχής υποχρεώθηκαν να μετοικήσουν στην Αρχαία Νικόπολη Πρέβεζας.

Κατά την αυτοκρατορική περίοδο, μαρτυρείται (από επιγραφές) η ύπαρξη εδώ ρωμαϊκού οικισμού, ο οποίος υπαγόταν διοικητικά στην κοντινή ρωμαϊκή αποικία της Φωτικής. Ο οικισμός έφερε πιθανώς την ονομασία Velia, που είναι ο λατινικός τύπος του ελληνικού τοπωνυμίου Ελέα. Αυτό συμπεραίνεται από το παλιότερο όνομα της Χρυσαυγής που ήταν Βέλιανη και το οποίο φαίνεται πως είχε διασώσει την αρχαία ονομασία Velia [= Ελέα] ( από το Βέλι -ανη = τόπος [θέση] της Velia - Ελέας).

Περιγραφή ακρόπολης Ελέας

Η αρχαία Ελέα έχει ταυτιστεί από παλιά με τον οχυρωμένο οικισμό στα ανατολικά του χωριού Χρυσαυγή, 5 χιλ. ΝΑ της Παραμυθιάς.

Σε ιδιαίτερα καλή κατάσταση έχει διατηρηθεί η οχύρωση της ΒΑ και Α πλευράς του αρχαίου οικισμού, όπου το πάχος της ξεπερνά τα 3,5 μ. ενώ το σωζόμενο μέγιστο ύψος της τα 7 μέτρα.

Η κατασκευή του τείχους και της πύλης στις πλευρές αυτές είναι μνημειακή. Στο εσωτερικό διατηρούνται λείψανα ιδιωτικών οικιών, δημοσίων οικοδομημάτων, στοών, αγοράς και θεάτρου. Βρίσκεται σε ανηφορικό και ευρύχωρο επίπεδο, εμβαδού 105 στρεμμάτων, στην κορυφή ενός πρόβουνου του όρους Κορίλα, σε υψόμετρο 460-525 μ. Ο πληθυσμός του εντός των τειχών οικισμού ανερχόταν σε 3.000 κατοίκους. Ο συνολικός πληθυσμός εντός και εκτός των τειχών υπολογίζεται σε 10.000 άτομα τουλάχιστον. Η κατασκευή του πολυγωνικού τείχους με «κλειδώματα» και της πύλης στη ΒΑ/Α πλευρά είναι μνημειακή. Το πάχος του ξεπερνά τα 4,5 μ και το ύψος του τα 6 μ ακόμα και σήμερα. Ο οικισμός διασχίζεται από ΒΑ προς ΝΔ από κεντρική οδική αρτηρία που πιθανόν κατέληγε στις δύο κύριες πύλες, την ανατολική και τη νοτιοδυτική.

Εντός των τειχών που διατηρούνται ακόμη, βρίσκονται οι οικίες των ευγενών, το ωδείο και άλλες δημόσιες, εκπαιδευτικές υπηρεσίες. Αριστερά και δεξιά βρισκόταν ορθογώνια οικοδομικά συγκροτήματα. Στα νότια της κεντρικής αρτηρίας ευρύτερος ορθογώνιος χώρος, πλαισιωμένος από την ανασκαφείσα στοά, το θέατρο και κάποια άλλα κτίρια, χρησίμευε ως πολιτική αγορά. Από το θέατρο διατηρούνται στη θέση τους λίγα εδώλια και λείψανα τοίχων της σκηνής. Η μεγάλη διάμετρος του κοίλου ήταν 45-50 μ, το ύψος του 8-9 μ, και η χωρητικότητά του 3-4.000 θεατές.

Ανασκαφική έρευνα

Η ανασκαφική έρευνα στην Ελέα, που άρχισε το 1985, και σταμάτησε το 2010, έχει αποκαλύψει στοά, δυτικά του θεάτρου, ημιυπόγειους αποθηκευτικούς χώρους, μικρό ναό, και δημόσιο κτίριο.

Η ακρόπολη της Ελέας έχει βασικά τρία επίπεδα δόμησης, το άνω δυτικό, το μέσο και το κάτω ανατολικό. Η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε σημαντικότατα κινητά ευρήματα. Τα κινητά αυτά ευρήματα εκτίθενται στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας. Στην περιοχή βρέθηκαν νομίσματα και επιγραφές που χρονολογούνται από τον 4ο π.Χ. αιώνα. Κοντά στην Ελαία, στο χωριό Προκόπι είχαν βρεθεί σε τάφο ολόκληρος Οπλισμός Ευγενούς (Βασιλιάς ή Πρίγκηπας) με το μοναδικό ασημένιο κράνος του Πλανήτη, μπρούτζινο θώρακα με χρυσές πόρπες και ξίφος. Τα ευρήματα αυτά εκτίθοντο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κερκύρας, αλλά από το έτος 2010 μεταφέρθηκαν και εκτίθενται στο Μουσείο Ηγουμενίτσας.

Βιβλιογραφία

• The classical age of Greece (1999),
• Atlas of the Greek and Roman world in antiquity (1981).
• Nickolas Hammond, N. G. L. A History of Greece to 322 B.C., 1986, ISBN 0198730950
• Wilkes, J. J. The Illyrians, 1992,ISBN 0631198075,
• In the Shadow of Olympus: The Emergence of Macedon,ISBN 0691008809,1992
• Thracian Tribal areas (from Fol, Thrace and the Thracians, p 133),The Thracians 700 BC–AD 46 (Men-at-Arms 360) by Christopher Webber After Hoddinot, Col & Cah
• Δ. Κ. Σαμσάρης, Η ρωμαϊκή αποικία της Φωτικής στη Θεσπρωτία της Ηπείρου ( Ιστορικογεωγραφική και επιγραφική συμβολή), Γιάννινα 1994
• Herman, Mogens. An Inventory of Archaic and Classical Poleis, 2004, p. 348, ISBN 0198140991
• Λεωνίδας Τζάνης: Περιήγηση στά Γίτανα, http://atraposroute.blogspot.gr/2011/08/blog-post_05.html
• Χριστίνα Σανούδου: Γίτανα η αρχαία πρωτεύουσα της Θεσπρωτίας, Καθημερινή, 03-09-2012
• An Inventory of Archaic and Classical Poleis: An Investigation Conducted by The Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundation by Mogens Herman Hansen, 2005, page 345
• Εκδοτική Αθηνών: Ηπειρος. Εκδοση 2009, Αθήνα.