De rerum natura

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Περί φύσεως
Το πρώτο φύλλο του ποιήματος σ΄ έκδοση του 1570
ΣυγγραφέαςΛουκρήτιος
ΤίτλοςDe rerum natura
Γλώσσακλασική λατινική
Ημερομηνία δημιουργίας1ος αιώνας π.Χ.[1]
Πολιτιστικό κίνημαεπικουριανισμός
LC ClassOL1548597W
Commons page Σχετικά πολυμέσα

Το De rerum natura, Περί της φύσεως των πραγμάτων όπως αποδίδεται στα ελληνικάα[›], είναι διδακτικό ποίημα του Λουκρητίου γραμμένο στη Λατινική γλώσσα το 57 π.Χ. που αναφέρεται λεπτομερώς στη θέση του ανθρώπου απέναντι στο σύμπαν χωρίς την επιρροή των θεών με βάση την φιλοσοφία του Επίκουρου[2] τον οποίο ο ποιητής τον υμνεί τακτικά στο έργο του.[3] Αποτελείται από έξι άτιτλα βιβλία γραμμένο σε 7413 δακτυλικούς εξάμετρους και όλο το έργο πέραν του ποιητικού, φιλοσοφικού και επιστημονικού ενδιαφέροντος διακρίνεται από το λεκτικό πλούτο, τις μεταφορές και τα σύνθετα επίθετα που ο ίδιος δημιούργησε παραπονούμενος συχνά για τη φτώχεια της λατινικής γλώσσας. Από το έργο αυτό του Λουκρητίου γνώρισε η Ευρώπη την ατομική φυσική του Επίκουρου, όπου έχουν τη ρίζα τους πολλά θέματα που τελειοποίησε ή και καλείται ακόμη να τελειοποιήσει η νεότερη ατομική επιστήμη γιατί στην πραγματικότητα κρύβεται ένας ανάλογος προβληματισμός.

Σύμφωνα με την κρίση του φιλολόγου Χέρμπερτ Τζένιγκς Ρόουζ αποτελεί «Το ωραιότερο διδακτικό ποίημα που σώζεται σήμερα σε οποιαδήποτε γλώσσα του κόσμου.[4]»

Σκοπός συγγραφής[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο κύριος σκοπός της εργασίας ήταν να ελευθερώσει το μυαλό των γιων του Γάιου Μέμιου, που το 58 π.Χ. ήταν Πραίτορας και στη συνέχεια διοικητής της Βιθυνίας, από το υπερφυσικό και από το φόβο του θανάτου και να τους εισαγάγει σε μια κατάσταση αταραξίας (ataraxia-sic) αναπτύσσοντας το φιλοσοφικό σύστημα του Επίκουρου, τον οποίο εξυμνεί ο Λουκρήτιος όπως ο ήρωας του επικού ποιήματός του.[5]

Σύνοψη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αν επιχειρήσουμε να συνοψίσουμε σε κάποια απλή μορφή λογικής τα επιχειρήματα του Λουκρητίου, η βασική του θέση βρίσκεται σ΄ ένα περίφημο στίχο του:

«Tantum rεligio potuit suadere malorum [6] (Σε τόσα φοβερά δεινά ώθησε τους ανθρώπους η θρησκεία.)»

Αφηγείται την ιστορία της Ιφιγένειας εν Αυλίδι, την ιστορία αναρίθμητων ανθρωποθυσιών που προσφέρθηκαν σε θεούς και υπενθυμίζει τον τρόμο των απλοϊκών ανθρώπων ακόμα και νέων που χάνονται σε μία κόλαση από τους εκδικητικούς θεούς, όπως απεικονίζονται στην Ετρουσκική τέχνη.

Υπάρχουν θεοί που κατοικούν «πέραν των φλεγομένων επάλξεων του κόσμου» (extra flammantia moenia mundi), εκεί που δεν μπορούν να τους φθάσουν οι θυσίες και οι προσευχές μας, ζουν ως οπαδοί του Επίκουρου αδιάφοροι για τις κοσμικές φροντίδες, ικανοποιημένοι από την ενατένιση της ωραιότητας και την άσκηση της φιλίας και της ειρήνης.[7] Το απέραντο αυτό σύμπαν που αποτελείται από πολλούς κόσμους, είναι αυθύπαρκτο. Στην απεραντοσύνη του σύμπαντος νέοι κόσμοι γεννούνται και παλαιοί φθίνουν. Η φύση ενεργεί πάντα αφεαυτής. «Γιατί ποιος είναι τόσο ισχυρός ώστε να κυβερνά το σύνολο των πραγμάτων, να κρατά στα χέρια του τα ισχυρά ηνία του αμέτρητου βάθους; ώστε να περιστρέφει συγχρόνως όλους τους κόσμους να συγκλονίζει συγχρόνως τον ήρεμο ουρανό με τη βροντή, να στέλνει τον κεραυνό που συχνά κρημνίζει ναούςβ[›] και κτυπά τον αθώο, ενώ αφήνει τον ένοχο;[8]». «Ο τρόμος και η θλίψη του πνεύματος πρέπει να διασκορπισθούν, όχι από τις ακτίνες του ήλιου, αλλά από την όψη και τον νόμο της φύσης.[9]»

Θεματολογία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά τον Λουκρήτιο «Ο κόσμος δεσμεύεται από τους μηχανικούς νόμους της φύσης (foedera naturae), όπως οι αναρίθμητοι άλλοι κόσμοι που βρίσκονται στο σύμπαν, προέρχεται από μια μέσα στο κενό τυχαία συσσώρευση ατόμων με διαφορετικά σχήματα και μεγέθη το καθένα, που βρίσκονται σε μια αέναη κίνηση».
  • Tο Πρώτο βιβλίο αναφέρεται διεξοδικά στο μέγα πρότυπό του, τον Επίκουρο και στη συνέχεια αναπτύσσει τη βασική αρχή ότι:

Τίποτε δεν προέρχεται από τo μηδέν και τίποτε δεν καταλήγει
στο μηδέν και η καταστροφή είναι μόνον αλλαγή μορφής.γ[›]

και προχωρεί στην εξήγηση της ατομικής θεωρίας για την ύλη, όπως την αντιλαμβάνονταν οι Επικούρειοι, αναφερόμενος στη διάρκεια και τη μορφή της. Ο κόσμος δεσμεύεται από τους μηχανικούς νόμους της φύσης (foedera naturae), όπως οι αναρίθμητοι άλλοι κόσμοι που βρίσκονται στο σύμπαν, προέρχεται από μια μέσα στο κενό τυχαία συσσώρευση «ατόμων με διαφορετικά σχήματα και μεγέθη το καθένα, που βρίσκονται σε μια αέναη κίνηση». Τα άτομα που αποκαλεί τα πρωταρχικά του τμημάτια primodia, elementia ή Semina (semen= σπόρος) υποδιαιρούνται σε μέρη, minima (ελάχιστα) που το καθένα τους είναι στερεό, αδιαίρετο και τελικό. Στην κίνησή τους υπάρχει μια ανυπολόγιστη απόκλιση, ως στοιχειώδης αυθορμητισμός, που διατρέχει όλα τα πράγματα και κορυφώνεται στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου αυτό δηλαδή που ονομάζουμε «απροσδιόριστον» που μερικοί φυσικοί της σύγχρονης εποχής αποδίδουν στα ηλεκτρόνια.

  • Στο Δεύτερο βιβλίο του εγκωμιάζει τη φιλοσοφία και εκθέτει τη θεωρία της κίνησης των μερών (δεν χρησιμοποιεί τη λέξη άτομο) και της «παρέκκλισης» (clinamen) τους απομακρυνόμενος σε αυτό το σημείο από τον «ντετερμινισμό (Αιτιοκρατία)» του Δημόκριτου αφήνοντας έτσι χώρο για την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Στη συνέχεια περιγράφει τα σχήματα, τη σύνθεση και τις ιδιότητες των ατόμων υποστηρίζοντας ότι είναι άχρωμα, άοσμα, αναίσθητα και αόρατα.
  • Στο Τρίτο βιβλίο του πραγματεύεται την εξήγηση της φύσης της ψυχής. Θεωρεί ότι αποτελείται από δύο συνδεδεμένα μέρη: την "anima" που βρίσκεται σε όλο το ανθρώπινο σώμα και "animus" ή "mens" , που βρίσκεται στο στήθος του ανθρώπου και μ' αυτόν σκέπτεται και αισθάνεται. Η ψυχή δεν είναι ούτε άυλος ούτε αθάνατη. Δεν θα μπορούσε να κινήσει το σώμα, εκτός αν και αυτή ήταν υλική. Αναπτύσσεται και γηράσκει μαζί με το σώμα. Προσβάλλεται όπως και το σώμα από ασθένειες, επηρεάζεται από τα φάρμακα ακόμα και από το κρασί και προφανώς τα άτομά της διασκορπίζονται, όταν το σώμα πεθαίνει. Ο παράδεισος είναι εδώ στους ήρεμους ναούς των σοφών (sapientum templa serena)[10]
  • Στο Τέταρτο βιβλίο πραγματεύεται θέματα που αφορούν κυρίως τη ψυχολογία και καταλήγει στην εξήγηση του ερωτικού πάθους, που ο Λουκρήτιος προσδιορίζει ως κεντρίσματα που προέρχονται από εξωτερικά ερεθίσματα και επενεργούν πάνω σ΄ ένα σύστημα που υποφέρει ήδη από κάποια εσωτερική διαταραχή.
  • Στο Πέμπτο βιβλίο εξηγούνται οι θεωρίες του Λουκρητίου για τον κόσμο και τον άνθρωπο. Σύμφωνα με την άποψή του ο κόσμος δεν είναι ούτε τέλειος ούτε αιώνιος. Δεν κυβερνάται από τους θεούς που ζουν στα ενδιάμεσα 'intermudia" των κόσμων.
  • Στο Έκτο βιβλίο του εξηγεί τα διάφορα φυσικά φαινόμενα: τις αστραπές, τoυς κεραυνούς, τους σεισμούς, το Ηφαίστειο της Αίτνας την πλημμύρα του Νείλου και τελειώνει με μια εκτενή περιγραφή του λοιμού της Αθήνας κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Σημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

^ α: Ο Λουκρήτιος επέλεξε ένα φιλοσοφικό παρά ποιητικό τίτλο έχοντας υπόψη τις Περί φύσεως πραγματείες των Προσωκρατικών φιλοσόφων, όπως του Εμπεδοκλή Περί της φύσεως του όντος ή του Παρμενίδη Περί της φύσεως σε ποιητική μορφή που σήμερα σώζονται 190 μόνο στίχοι.

^ β: Σε μια εποχή που οι πολλοί πίστευαν ακόμη ότι τα ουράνια σώματα είναι θεοί, θεωρίες όπως αυτή του Αναξαγόρα για τον ήλιο για τον οποίο δίδασκε ότι είναι πυρακτωμένο πέτρωμα ή ότι το ουράνιο τόξο είναι φυσικό φαινόμενο ή ακόμα η ρήση του: ότι δεν υπάρχουν θεοί γιατί έτυχε να πέσει κεραυνός στο ναό του Δία, ήταν εύλογο να στοιχειοθετούν της κατηγορία της αθεΐας. Οι Αθηναίοι του επέβαλαν την θανατική ποινή αλλά με τη παρέμβαση του Περικλή εξορίστηκε στην Λάμψακο όπου δίδαξε μέχρι το τέλος της ζωής του.

^ γ: Το αξίωμα «Ότι από το τίποτε δεν μπορεί να γίνει τίποτε», ήταν βέβαια γνωστό πριν από τη γένεση της φιλοσοφίας και πάνω σ' αυτή τη βάση οι πρόδρομοι του Αναξαγόρα, οι παλαιότεροι Ίωνες φιλόσοφοι υποστήριζαν την αφθαρσία της ύλης και εξηγούσαν τη γένεση των σωμάτων από τις αλλοιώσεις της (από την πύκνωση και την αραίωση του αέρα ο Αναξιμένης από τις μεταμορφώσεις της φωτιάς ο Ηράκλειτος).[11]

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. 121941310. Ανακτήθηκε στις 31  Αυγούστου 2022.
  2. Θεόδωρος Παπαγγελής, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΣ - Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΕΝΟΣ ΕΠΙΜΟΝΟΥ ΚΗΠΟΥΡΟΥ εκδ. GUTENBERG Ένα σύμπαν κατάστικτο από άπειρους κόσμους που γεννιούνται, ακμάζουν και πεθαίνουν· μια θεωρία για την εξέλιξη των ειδών που προαναγγέλλει τον Δαρβίνο· μια θεολογία που ιχνογραφεί την Περί Θεόν αυταπάτη, κατηχεί την ανθρωπότητα στην αμέριμνη μακαριότητα θεών που ούτε τιμωρούν ούτε αμείβουν και εορτάζει τη θνητότητα της ψυχής· μια προτροπή για σεξ χωρίς ρομαντικές προσμείξεις· ένας Οδηγός Ευτυχίας που δεν καταδέχεται μεταφυσικές παρηγοριές. Μπορούν αυτά τα ζητήματα να γεννήσουν μεγάλη ποίηση; Την απάντηση τη δίνει ο ρωμαίος Λουκρήτιος, ο πιο πιστός των πιστών της υλιστικής και θεραπευτικής φιλοσοφίας του Επίκουρου, στο Περί Φύσεως, που γράφτηκε τον 1ο αιώνα π.Χ. Η έμμετρη μετάφραση του έπους συνοδεύεται από μια εκτεταμένη μελέτη για την επίμονη παρουσία του Λουκρήτιου στον χριστιανικό Μεσαίωνα, στην Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό μέχρι τους γκουρού της μετανεωτερικότητας και τον ακτιβισμό της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα - και από τον Μακιαβέλι και τον Βολταίρο μέχρι τον Παλαμά και τον Καρυωτάκη. (οπισθόφυλλο)
  3. "Ω, εσύ(Επίκουρε) που πρώτος μπόρεσες από το τόσο σκότος να βγάλεις τέτοια ξάστερη φεγγοβολή, της ζήσης την ευτυχία φωτίζοντας, του γένους των Ελλήνων στολίδι, εσένα ακολουθώ και τα πατήματά μου τώρα πιθώνω σταθερά στα χνάρια των ποδιών σου". Λουκρήτιος-Περί Φύσεως, βιβλίο V.1 μετ. Κωνσταντίνος Θεοτόκης, εκδόσεις Νεφέλη
  4. Herbert Jenings Rose, A Handbook of Latin Literature (1954).
  5. Γουίλ Ντυράν, Παγκόσμιος ιστορία του πολιτισμού «Η κλασσική μας κληρονομιά-Ρώμη», τόμ. ΙΓ΄, σ. 176, 1958
  6. Lib. I.101
  7. Βιβλ. II.46
  8. Αυτόθι, ΙΙ 190
  9. Αυτόθι VI.35
  10. Αυτόθι ΙΙ.8
  11. Κωνσταντίνος Τσάτσος, Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων φιλοσόφων, κεφ. Α', Πανεπιστημιακές παραδόσεις, 1964

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Λουκρήτιος, Για την φύση των πραγμάτων (De Rerum Natura). Εκδόσεις Θύραθεν, ISBN 9789608097933
  • Χριστίνα Φίλη, «Μερικές σύγχρονες θεωρήσεις στο De Rerum Natura του Λουκρήτιου», 1990

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]