Φουστανέλα

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Η φουστανέλα είναι παραδοσιακό ανδρικό ένδυμα, των ποιμενικών κυρίως ομάδων, στα Βαλκάνια.

Πρόκειται για μια κοντή, ως επί το πλείστον, πολύπτυχη λευκή φούστα, η οποία κατασκευάζεται από πολλά ορθογώνια τρίγωνα τεμάχια υφάσματος, που ράβονται μεταξύ τους ίσιο με λοξό και μετά σουρώνονται στη μέση. Τις πιο πολλές φορές η φουστανέλα κατασκευάζεται σε δύο ξεχωριστά τμήματα και δένει στη μέση δεξιά και αριστερά. Το γεγονός ότι οι παλαιότερες φουστανέλες είχαν κορμί, ήταν λιγότερο πτυχωτές και μακριές ως τη μέση της γάμπας, κάνει πιο πιθανή την προέλευσή της από το πουκάμισο,[1] ενώ ανάγει την ιστορική προέλευση της ως εξέλιξη ενδυμασίας ακόμη και στην εποχή της αρχαιότητας και συγκεκριμένα από τον ανδρικό δωρικό χιτώνα, ωστόσο περί αυτού του θέματος υπάρχουν διάφορες απόψεις (βλ. παρακάτω). Το ρούχο χρησιμοποιήθηκε και από τους Βλάχους[2] και από τους Αλβανούς, ιδίως από τους Τόσκηδες, ενώ στην Ελλάδα χρησιμοποιήθηκε από τους Αρβανίτες[εκκρεμεί παραπομπή] καθώς και από Ηπειρώτες, Θεσσαλούς, Ρουμελιώτες και Πελοποννήσιους κυρίως. Βρετανοί συγγραφείς που καταγράφουν οδοιπορικό στην περιοχή της Σαμαρίνας (1914) θεωρούν ότι η ελληνικη φουστανέλα προέρχεται από παρόμοιο ένδυμα που φορούσαν οι Βλάχοι και πιστεύουν ότι η ελληνικη φουστανέλα υιοθετήθηκε και από τους Έλληνες ως καθολικά εθνική ενδυμασία μετά την Επανάσταση του 1821.[3] Μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα φοριόταν συστηματικά στην Ελλάδα, οπότε και σταδιακά αντικαταστήθηκε από "τα φράγκικα", αυτό δηλαδή που σήμερα αποκαλούμε παντελόνι. Σήμερα διατηρείται ως μέρος της στρατιωτικής στολής της Προεδρικής Φρουράς, ενώ χρησιμοποιείται και σε εθνικές εορτές, επετείους και αλλού.

Ο Δημήτρης Μαυρομιχάλης, έργο του Λουί Ντυπρέ (1819).

Η προέλευση της ονομασίας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Όπως αναφέρει η λαογράφος και ενδυματολόγος Ιωάννα Παπαντωνίου, το όνομά της το παίρνει από ένα ύφασμα, το οποίο στις ημέρες μας στην Ιταλία σημαίνει "Fustagno", δηλαδή βαμβακερό ύφασμα -απ΄όπου το Fustana, με υποκοριστικό το Fustanella- που στην ουσία προέρχεται από μια πόλη της Αιγύπτου, το Φουστάτ, που είναι προάστιο του Καΐρου.[4] Εκεί κατασκευαζόταν ένα είδος τζιν, ένα δίμητο χοντρό ανθεκτικό ύφασμα, το οποίο χρησιμοποιείται για πανιά στα καράβια, τις λεγόμενες "φούστες".[5][6] Πάντως, η ενετική λέξη fustagno προήλθε από το υστερολατινικό fustaneum που ήταν λέξη κατασκευασμένη από τους Λατίνους για να αποδώσουν στη γλώσσα τους την ελληνιστική λέξη "ξύλινο", επειδή έτσι αποκαλούσαν οι Έλληνες το βαμβακερό και άλλα υφάσματα που χρησιμοποιούνταν για φορεσιές. (Το λατινικό fustaneum προήλθε συγκεκριμένα από τη λέξη fustis που σήμαινε ξύλο).

Η προέλευση της Φουστανέλας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Λεπτομέρεια από την κύρια αίθουσα του Σπηλαίου Νυμφολήπτου, με το ανάγλυφο του Αρχέδημου, ο οποίος φοράει φουστανέλλα (6 αιώνας π.χ.). Για ευρύτερη άποψη της αίθουσας βλέπε Σπήλαιο Νυμφολήπτου.

Το αρχαιότερο ανάγλυφο που απεικονίζει φουστανέλα, βρίσκεται στο Σπήλαιο Νυμφολήπτου. Η φουστανέλα είναι ουσιαστικά η εξέλιξη του ανδρικού δωρικού χιτώνα [εκκρεμεί παραπομπή]. Μελετητές αναφέρουν σχετικά με την φουστανέλα πως προέρχεται από μια σειρά αρχαίων ελληνικών ενδυμάτων, που έκαναν την εμφάνισή τους εκείνη την εποχή, όπως ο χιτώνας.[7][8] Σε βυζαντινά όστρακα και αγγεία (κεραμική), πολεμιστές εμφανίζονται να φέρουν όπλα, φορώντας την βαριά πολύπτυχη φουστανέλα.[9] Ο Τσαρούχης θεωρούσε πως η απώτερη καταγωγή εντοπίζεται στην Ινδία.[10] Το λευκό ένδυμα των μαχαραγιάδων είναι κατασκευασμένο από βαμβακερή μουσελίνα και έχει φούστα από πολλά ισοσκελή τρίγωνα, προσαρμοσμένη σε μακρυμάνικο σταυρωτό μπούστο, που δένει στο πλάι. Οι φούστες που συντίθενται από ισοσκελή τρίγωνα είναι πολύ διαδεδομένες στην επαρχία Ράτζασταν στη Βορειοδυτική Ινδία, σε άνδρες και γυναίκες και ονομάζονται "γκαρί". Στο παλάτι του Μαχαραγιά του Μπενάρες σώζεται σε ελεφαντόδοτο παράσταση με τελετουργική πομπή στις αρχές του 20ου αιώνα. Στην παράσταση δεσπόζουν οι σπαχήδες, που δίνουν την εντύπωση ότι φορούν στολή με φουστανέλα, παρόμοια με των Ελλήνων του 1821. Κατά την Παπαντωνίου, ένας τέτοιος συσχετισμός είναι δύσκολο να γίνει δεκτός, επειδή η βασικότερη μεταξύ τους διαφορά είναι η κοπή των τριγώνων.[11] Στην Ελλάδα έχουμε ορθογώνια ανισοσκελή τρίγωνα που ενώνονται λοξό με ίσο (η υποτείνουσα του ενός τριγώνου με την κάθετη πλευρά του άλλου), για να μην ξεχειλώνει ο ποδόγυρος.[11]

Ρωμαϊκή και Βυζαντινή εποχή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αρχαιολογικά ευρήματα, και συγκεκριμένα θραύσματα βυζαντινών διακοσμημένων πιάτων που βρέθηκαν στην Κόρινθο και αλλού, δείχνουν ότι η φουστανέλα ήταν σε κοινή χρήση στην Ελλάδα ήδη από τον 11ο αιώνα. Σε ένα από αυτά, του 12ου αιώνα, διακρίνεται ότι η φουστανέλα ήταν αυτοτελές ένδυμα, ξεχωριστό από την φορεσιά του κορμού.[12] Οι πολεμιστές που εικονίζονται στα ευρήματα αναγνωρίζονται ως ακρίτες ή "Διγενής", και η φουστανέλα τους διαφοροποιεί από τις απεικονίσεις του Αλεξάνδρου ή του Αγίου Γεωργίου.[13] Κατά τον ελληνιστή Νοτόπουλο, η φουστανέλλα προέρχεται από τη ρωμαϊκή τόγκα, και για το λόγο αυτό συναντάται και στους σύγχρονους (19ο-20ο αι.) λατινόφωνους Βλάχους.[14]

Κατά τον Αντώνιο Κεραμόπουλο, η φουστανέλα κατάγεται από το ρωμαϊκό στρατιωτικό ένδυμα: το συγκεκριμένο ένδυμα φοριόταν από τους εκάστοτε μισθοφόρους των Ρωμαίων στον χώρο της Ηπείρου.[15]

Θραύσματα αγγείων που δείχνουν Έλληνες πολεμιστές που φορούν Φουστανέλες, από τον 12ο αιώνα, Κόρινθος, Ελλάδα.[12]

Από ενδυματολογική άποψη, αν αφαιρεθούν τα πολύ νεότερα επίρραφα χρυσοκεντήματα από εξαρτήματα όπως τα γιλέκα και οι περικνημίδες, μένει ένα μεσαιωνικό ευρωπαϊκό ένδυμα. Στο αρχαιολογικό μουσείο της Επιδαύρου εκτίθεται ακέφαλο άγαλμα Ρωμαίου αξιωματούχου, όπου φαίνεται καθαρά ότι φοράει μία φούστα πάνω από κοντό χιτώνα.[16][17]

Άλλες απόψεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο αρχαιολόγος Άρθουρ Έβανς, το 1885, θεωρούσε τη φουστανέλα που φορούσαν οι σλαβόφωνοι άντρες αλλά και οι γυναίκες (αυτές πάνω από τη σλαβική μπροστέλλα) χωρικοί που ζούσαν κοντά στα σημερινά σύνορα Βοσνίας-Μαυροβουνίου, ως ένα ιλλυρικό στοιχείο που επιβίωσε ανάμεσα στους σλαβόφωνους πληθυσμούς της περιοχής.[18][19] Δεν έχουν σωθεί αρχαία ελληνικά ενδύματα που θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν τη σύνδεση της φουστανέλας με τους αρχαίους ελληνικούς χιτώνες.[20]

Εικόνες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. Ιωάννα Παπαντωνίου,Νεοελληνικές φορεσιές, στο:΄΄Ελληνικές ενδυμασίες΄΄, Επτά Ημέρες της Καθημερινής, 30/01/2000, σελ.30
  2. Notopoulos James A., "Akritan iconography on Byzantine pottery", Hesperia, 33 (1964) Notopoulos, σ. 114
  3. Wace A.J.B, A.J.B.· Thompson, M.S. (1972) [1914]. The Nomads of the Balkans: An Account of Life and Customs among the Vlachs of Northern Pindus. The Library of the University of California Riverside (Επανατυπωμένη έκδοση). London: Methuen. σελ. 60.  [..] It is quite likely that the Albanian fustanella, which was adopted by the Greeks after their liberation in 1821 as their national costume, is a development of this pleated shirt[...]
  4. Παπαντωνίου, Ιωάννα (2000). Η Ελληνική ενδυμασία. Από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ου αιώνα. Αθήνα: Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος. σελίδες 205–206. ISBN 960-7059-10-7. 
  5. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΣΜΗΜΑ (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
  6. Δες και την ετυμολόγηση στην Πύλη Ελληνικής Γλώσσας
  7. Μουσείο Μπενάκη 1959, σελ. 8: "Από τον αρχαίο χιτώνα, που στερεώνεται με μια στρογγυλή ζώνη από τη μέση, προέρχεται η φουστανέλα που δίνει κατ' επέκτασή της όνομα για το σύνολο της φορεσιάς."
  8. Fox 1977, σελ. 56: "The young shepherd wears a fustanella, descendant of the military tunic of ancient Greece, now rarely worn except by certain regiments."
  9. Morgan 1942, σελίδες 133, 317–318, 333.
  10. Παπαντωνίου, Ιωάννα (2000). Η Ελληνική ενδυμασία. Από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ου αιώνα. Αθήνα: Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος. σελίδες 207–208. ISBN 960-7059-10-7. 
  11. 11,0 11,1 Ιωάννα Παπαντωνίου, Η Ελληνική ενδυμασία. Από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ου αιώνα, εκδ. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα, 2000, σελ.207-208
  12. 12,0 12,1 Morgan, Charles Hill (1942). The Byzantine pottery. Cambridge, Mass., Published for the American school of classical studies at Athens, Harvard university press. σελ. 132-3. OCLC 36957616. Most of these men are warriors with long curling locks falling down their backs, clad in pleated tunics or chain mail with short pointed caps on their heads. They wield swords, and protect themselves with shields, either round or shaped like a pointed oval … The mace-bearer of No. 1275 is clad in chain mail with a heavy pleated fustanella worn about his hips. The importance of this latter piece is very considerable, for the details of the costume, often shown on Incised-Sgraffito figures, are very clear, and make it certain that the fustanella exists as an independent garment and is not an elaboration of the lower part of a tunic. It is consequently demonstrable that this characteristic garment of latter-day Greece was in common use as early as the twelfth century in Greek lands. 
  13. Notopoulos James A., "Akritan iconography on Byzantine pottery", Hesperia, 33 (1964) σ. 113 κ.α.
  14. Notopoulos, σ. 114]
  15. Α. Κεραμόπουλος, Η φουστανέλα, Λαογραφία 15 (1953-1954),σελ.238-243
  16. Ιωάννα Παπαντωνίου, όπ.π., σελ.299
  17. Δες την εικόνα: Κορμός αγάλματος Θωρακοφόρου:Μόνιμη Έκθεση Μουσείου του Ασκληπιείου Επιδαύρου [1] Αρχειοθετήθηκε 2007-09-22 στο Wayback Machine.
  18. Sir Arthur John Evans, "Antiquarian Researches in Illyricum, parts III and IV", Westminster, 1885, σ. 24 (σ. 143 του φυλλομετρητή).
  19. Arthur Evans, Ancient Illyria: An Archaeological Exploration, New York & London, United Kingdom: I.B. Tauris. 2006, p. 126.
  20. Skafidas, Michael (2009). «Fabricating Greekness: From Fustanella to the Glossy Page». Στο: Eugenia Paulicelli· Hazel Clark. The Fabric of Cultures: Fashion, Identity, and Globalization. σελ. 148. 

Προτεινόμενη βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Κωνσταντίνα Μπάδα, Η παράδοση στη διαδικασία της ιστορικής διαπραγμάτευσης της εθνικής και τοπικής ταυτότητας. Η περίπτωση της φουστανέλας, Εθνολογία 4 (1995), σ. 127 - 150.
  • Κ. Ρωμαίος, Η αρχαία καταγωγή της νεοελληνικής φουστανέλλας, ΄΄Λαβύρινθος΄΄΄1(1972-73),σελ.162-174
  • Α. Κεραμόπουλος,Η φουστανέλλα, Λαογραφία 15 (1953-1954),σελ.238-243
  • Λουκία Δρούλια, Οι ενδυματολογικές μεταλλαγές στα χρόνια της εθνικής διαμόρφωσης του νέου Ελληνισμού, στο: Ο Ρομαντισμός στην Ελλάδα-Επισημονικό Συμπόσιο (12-13 Νοεμβρίου 1999), εκδ.Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πόλιτισμού και Γενικής Παιδείας(Σχολή Μωραΐτη), Αθήνα, 2001, σελ.127-145
  • Ιωάννα Παπαντωνίου, Νεοελληνικές φορεσιές, στο:΄΄Ελληνικές ενδυμασίες΄΄, Επτά Ημέρες της Καθημερινής, 30/01/2000, σελ.26-31
  • Ιωάννα Παπαντωνίου, Η Ελληνική ενδυμασία. Από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ου αιώνα, εκδ. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα, 2000, σελ.205-225
  • Ηλίας Πετρόπουλος, Η φουστανέλα, Αθήνα 1987

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]