Το Καπάνι ή Αγορά Βλάλη είναι η παλαιότερη παραδοσιακή αγορά στη Θεσσαλονίκη και βρίσκεται δυτικά της Πλατείας Αριστοτέλους. Ορίζεται από τις οδούς Εγνατία, Αριστοτέλους, Ερμού και Βενιζέλου. Στην αγορά υπάρχει πληθώρα εμπορικών καταστημάτων που πωλούν τρόφιμα όπως ιχθυοπωλεία, κρεοπωλεία, οπωροπωλεία, αρτοποιεία, ζαχαροπλαστεία, ελαιοπωλεία αλλά και παραδοσιακά καφενεία, καταστήματα με αναμνηστικά είδη, ρουχισμό κ.ά.[1] Πλησίον βρίσκονται και οι άλλες παραδοσιακές αγορές του κέντρου όπως η Μοδιάνο, η Άθωνος και το Μπεζεστένι. Τα κτήρια της αγοράς είναι διώροφα, ενώ κάποιοι από τους πεζοδρόμους είναι σκεπαστοί.
Η ονομασία «Καπάνι» προέρχεται από την φράση «Ουν Καπάν» (τουρκικά: Un Kapan-ı) που σήμαινε αγορά αλεύρων (Αλεύρι <τουρκικά: Un, ζυγαριά ή πλάστιγγα < τουρκικά: Kapan < αραβικά: Kabban < περσικά: Kebbân).[2] Σε παλαιότερα οθωμανικά έγγραφα αναφέρεται και ως Kapan-ı Galle. Το Καπάνι όπως κι άλλες αγορές που ανήκαν στο βακούφι του Βαγιαζήτ Β' υπολογίζεται ότι υπήρχαν από τα τέλη του 15ου αιώνα, ακριβής χρονολογία δεν είναι γνωστή.[3] Σε τουρκικό κτηματολογικό έγγραφο της μονής Λαύρας του Αγίου Όρους κατά το 1569, πληροφορούμαστε την ύπαρξη της αγοράς κι ότι η μονή κατείχε μετόχι στην συνοικία «Οὒν Καπάν» της Θεσσαλονίκης εντός του οποίου υπήρχαν κηροποιεία, εργαστήριο, αυλή, οινοπωλείο και «κονάκιον» με τρία δωμάτια, καθώς κι ότι συνόρευε με το οικόπεδο του Βατοπεδίου.[4]
Μετά την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 στις 16 Μαΐου στον Πολύγυρο, οι Οθωμανοί προχώρησαν σε αντίποινα στη Θεσσαλονίκη. Στο Καπάνι απαγχονίστηκε και κατακρεουργήθηκε από τον τουρκικό όχλο, ο επίσκοπος Κίτρους Μελέτιος ύστερα από διαταγή του Γιουσούφ Μπέη και μαζί του μαρτύρησαν οι πρόκριτοι που κατηγορήθηκαν ως μέλη της Φιλικής ΕταιρείαςΧριστόδουλος Μπαλάνος, Χρήστος Μενεξές και Αναστάσιος Κυδωνιάτης[5] στις 21 Ιουλίου 1821.[6] Άλλοι πρόκριτοι που εκτελέστηκαν στο Καπάνι ήταν οι Γεώργιος Βλάλης, Αγαθόνικος Πάικος,[6] Ζούρκος,[7] Στέργιος Πολύδωρος, Αθανάσιος Σκανδαλίδης,[εκκρεμεί παραπομπή] Αναστάσιος Γούναρης, Δημήτριος Παπάς κ.ά.[8] Ακόμη, οι Τούρκοι ακρωτηρίασαν τα άνω και κάτω άκρα από τον εφημέριο του ναού του Αγίου Μηνά, "παπά Γιάννη" και με τα ακρωτηριασμένα χέρια αφαίρεσαν τα μάτια του. Πολλοί χριστιανοί κρύφτηκαν στον μητροπολιτικό ναό, όμως οι Τούρκοι τους έδεσαν, τους οδήγησαν στο Καπάνι όπου τους έσφαξαν και τους αποκεφάλισαν.[9] Ως βοηθοί των "γύφτων" δημίων εκτελεστών λογίζονται Εβραίοι από συγκεκριμένες πηγές.[7] Σφαγές επίσης έγιναν στην περιοχή της Ροτόντας και στην Πύλη Αξιού. Παρόμοιες σκηνές εκτυλίχθηκαν στο προαύλιο του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, όπου είχαν καταφύγει 2.000 Έλληνες και τελικά πολλοί από αυτούς φονεύτηκαν από τον τουρκικό όχλο.[10][11][12]
Ο Γεώργιος Βλάλης ήταν έμπορος με καταγωγή από τ' Άγραφα, σύζυγος του ήταν η Δόμνα, η αδερφή του Χρήστου Μενεξέ (ίσως το πρώτο μέλος της Φιλικής Εταιρείας στην πόλη), κι εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη στις αρχές του 19ου αιώνα.[6] Κάποιες πηγές υποστηρίζουν ότι φυλακίστηκε και τελικά διέφυγε την εκτέλεση μαζί με άλλους πρόκριτους,[8] άλλες πηγές καταρρίπτουν αυτήν την εκδοχή.[7][6] Η ονομασία «Αγορά Βλάλη» δόθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930, όπως επίσης έλαβαν ονομασίες μαρτύρων της επανάστασης κι οι οδοί, κατά τον αργοπορημένο, λόγω της Μικρασιατικής εκστρατείας, εορτασμό των 100 χρόνων της Επανάστασης.[6]
Σε καταγραφή που έγινε το 1835 μαθαίνουμε ότι υπήρχε ένα τζαμί στην αγορά, τζαμί Kapan, ότι κάηκε και το οικόπεδο του ήταν άδειο, χωρίς να πληροφορούμαστε την ακριβή του τοποθεσία, τον ιδρυτή και τη χρονολογία κατασκευής. Επίσης πληροφορούμαστε για την λειτουργία τουρκικού σχολείου στην Αλευραγορά, το Kapan-i Dakik.[3]
Στις αρχές του 20ού αιώνα η σημερινή οδός Βενιζέλου (Σαμπρί Πασά) χώριζε την περιοχή της αγοράς σε δυο τμήματα, ανατολικά κυριαρχούσαν κυρίως οι Εβραίοι και δυτικά οι Τούρκοι. Ανατολικά της Βενιζέλου, η οδός Un Kapanı διέσχιζε την αγορά σχεδόν παράλληλα στην σημερινή Εγνατία μέχρι το ύψος της Πλατείας Αγοράς και του Μπέη Χαμάμ. Η αγορά δεν ήταν πλέον αλευραγορά, αλλά αγορά ποικίλων προϊόντων κι είχε κατοικίες, εργαστήρια, καταστήματα, χάνι κ.α.. Στο κέντρο της αγοράς υπήρχε μικρή πλατεία όπου γινόντουσαν αγοραπωλησίες μικρών ζώων. Στα όρια της σημερινής αγοράς βρίσκονταν μέρη από συνοικίες, κυρίως εβραϊκές, που αποτελούσαν τμήματα της και οι κατοικίες βρισκόντουσαν ανάμεσα σε αποθήκες και καταστήματα.[3]
Η περιοχή της Αγοράς και του Καπανίου έχει καταστραφεί πολλές φορές από πυρκαγιές που εκδηλώθηκαν στη Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια της Ιστορίας. Συγκεκριμένα, το Καπάνι καταστράφηκε το 1889 και το 1896 και 1898 συνέβησαν άλλες δύο σημαντικές πυρκαγιές. Το 1917 συνέβη η καταστρεπτικότερη πυρκαγιά.[3]
Η πυρίκαυστος ζώνη ανήκε στο μεγαλύτερο μέρος της στην Εβραϊκή Κοινότητα[13] και στην περιοχή που ορίζεται σήμερα το Καπάνι υπήρχε πλήθος συναγωγών και ιδρυμάτων της τα οποία είτε κατεστράφησαν είτε κατεδαφίστηκαν ύστερα, λόγω του νέου σχεδίου ανοικοδόμησης. Μέχρι το 1917 κάθε φορά που μια συναγωγή καιγόταν ξαναχτίζονταν στο ίδιο σημείο κι «απαγορευόταν» διαφορετική χρήση. Το 1917, ύστερα από την μεγάλη πυρκαγιά, για πρώτη φορά απαγορεύθηκε στην κοινότητα να τις ανοικοδομήσει.[13]
Η συναγωγή Estrug ή Findik αποτελούσε μια συναγωγή ιταλόφωνων Εβραίων. Η σημερινή τοποθεσία βρίσκεται περίπου στη διασταύρωση των οδών Βενιζέλου και Εγνατίας (η οποία ήταν αρκετά στενότερη εκείνη την εποχή). Επίσης, στην σημερινή οδό Σπανδώνη αναφέρεται ότι υπήρχε μια μικρή αταύτιστη συναγωγή που κατά πάσα πιθανότητα είναι η Estrug.
Η συναγωγή Matalon βρισκόταν στη σημερινή οδού Ασκητού(βόρεια) και κάηκε στην πυρκαγιά του 1917.[14][15]
Η συναγωγή Mograbis ιδρύθηκε από Εβραίους της Βόρειας Αφρικής που ανήκαν στην συσσωµάτωση Magreb. Βρισκόταν εντός του ευρύτερου οικοπέδου της σχολής Talmud Torah (το οποίο εκτείνονταν και νοτιότερα στην σημερινή τοποθεσία της Αγοράς Μοδιάνο), στο παρόν τέρμα της οδού Βλάλη προς την Αριστοτέλους. Δεν καταστράφηκε στην πυρκαγιά του 1917, αλλά κατεδαφίστηκε, λόγω της ανοικοδόμησης της περιοχής, και μεταφέρθηκε στο Νοσοκομείο Χίρς όπου και λειτούργησε μέχρι το 1943.[16][15]
Η συναγωγή Ashkenaz δημιουργήθηκε από γερμανόφωνους Εβραίους που εγκαταστάθηκαν στα τέλη του 15ου αιώνα. Τοποθετείται νοτιοανατολικά της σημερινής διασταύρωσης των οδών Ασκητού και Μενεξέ. Μεταφέρθηκε στην οδό Βασιλέως Ηρακλείου μετά την πυρκαγιά όπου και λειτούργησε επίσης μέχρι το 1943 όταν καταργήθηκε από τους Γερμανούς.[17]
Οι καμάρες, Οδός Βλάλη, Καπάνι, ΘεσσαλονίκηΟι συναγωγές LisbonYashan και Hadash δημιουργήθηκαν από προσφύγες από τη Λισαβόνα. Ιδρύθηκαν το 1512 ως ενιαία συναγωγή αλλά αργότερα με την άφιξη ευκατάστατων Μαράνος(Εβραίοι της Πορτογαλίας)[18] διαχωρίστηκαν στη νέα Hadash και στην παλαιότερη Yashan. Υπέστησαν ζημιές στην πυρκαγιά του 1917, χωρίς όμως να τις καταστρέψει καθώς στέγασαν πυροπαθείς. Βρισκόταν στη σημερινή τοποθεσία της διασταύρωσης των οδών Ερμού κι Αριστοτέλους.[15] Μετά την πυρκαγιά και την ανοικοδόμηση της περιοχής η Lisbon Hadash μεταφέρθηκε στην οδό Βασιλίσσης Όλγας 74.[19]
Μετά την πυρκαγιά του 1917, ακολουθεί ο επανασχεδιασμός της πόλης και το «σχέδιο Εμπράρ». Γενικότερα, η περιοχή από την οδό Ίωνος Δραγούμη μέχρι και την Αγίας Σοφίας προοριζόταν για το λιανικό εμπόριο και συγκεκριμένα για την αγορά, το σχέδιο προέβλεπε τη λειτουργία μικροεμπορίου (Bazars) τοποθετημένα μεταξύ των οδών Ερμού κι Εγνατία, εκατέρωθεν της οδού Αριστοτέλους. Το 1921 ξεκίνησαν οι εκποιήσεις των οικοπέδων με σκοπό την «απόδοση των νέων οικοπέδων στους παλιούς ιδιοκτήτες» και το ενιαίο οικόπεδο των Bazars χωρίστηκε σε 516 οικόπεδα προς πώληση σε ιδιώτες τα οποία εκποιήθηκαν στα τέλη του 1923. Στην περίπτωση των Bazars ίσχυσαν διαφοροποιημένοι όροι κι οι εκποιήσεις πραγματοποιήθηκαν σε τέσσερις διαφορετικές δημοπρασίες. Στην πρώτη έλαβαν μέρος μόνο οι παλαιοί ιδιοκτήτες κι εκποιήθηκαν 200 οικόπεδα, στη δεύτερη συμμετείχαν πρώην επαγγελματίες της καμμένης ζώνης κι εκποιήθηκαν 100 οικόπεδα, στην τρίτη πρόσφυγες κι εκποιήθηκαν 200 οικόπεδα και στην τέταρτη εκποιήθηκαν 10 οικόπεδα για ανάπηρους πολέμου, 2 για «καφεζυθεστιατόρια» και τυχόν απούλητα. Απαγορεύονταν στους αγοραστές να αποκτήσουν περισσότερα του ενός οικοπέδου, να συμμετέχουν σε άλλο πλειστηριασμό κι ήταν υποχρεωμένοι να οικοδομήσουν το οικόπεδο τους εντός ενός χρόνου, να το εξοφλήσουν το συντομότερο δυνατόν κι οι όψεις των κτιρίων να έχουν την επιβεβλημένη κι ενιαία μορφή που όρισε η Επιτροπή Σχεδίου Θεσσαλονίκης. Λόγω αυτής της διάκρισης στη διαδικασία εκποίησης και των απαιτητικών όρων από τις πρώτες μέρες ο ανταγωνισμός ήταν υψηλός κι οι τιμές εκκίνησης δεκαπλασιάστηκαν ενώ παρατηρήθηκαν σοβαρά επεισόδια και ξυλοδαρμοί μεταξύ των συμμετεχόντων στις εκποιήσεις. Σημειώθηκαν πολλές αμφίβολες ενέργειες από την Επιτροπή η οποία κατηγορήθηκε από τον τύπο της εποχής για κερδοσκοπικές πρακτικές.[13]
Ο σεισμός του 1978 είχε ως αποτέλεσμα σοβαρές ζημιές σε κτήρια της αγοράς. Προέκυψαν υποστυλώσεις, αποκατάσταση ορόφων που είχαν καταρρεύσει και κατεδαφίσεις παλαιών κτηρίων. Συνολικά έγιναν γύρω στις 280 κατεδαφίσεις ορόφων καταστημάτων των αγορών Βλάλη και Βατικιώτη.[6][20] Στις 30 Ιουνίου ο τότε πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής διέσχισε πεζός τις οδούς Μενεξέ και Μπαλάνου και συνομίλησε με καταστηματάρχες για την αποκατάσταση των ζημιών.[21] Την αγορά επισκέφθηκε τον Αύγουστο κι ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος.[22] Παράλληλα, εξαγγέλθηκε ένα πρόγραμμα κατεδάφισης κι ανάπλασης για τις αγορές Καπάνι (Βλάλη) κι Άθωνος (Βατικιώτη)[6][23] το οποίο φιλοδοξούσε να δημιουργήσει ένα εμπορικό κέντρο. Το σχέδιο αυτό δεν πραγματοποιήθηκε[24] και ματαιώθηκε το 1980[25] καθώς πάνω από 3.000 επαγγελματίες της αγοράς εναντιώθηκαν στην απόφαση.[26] Υποστήριξαν ότι θα μετέτρεπε την περιοχή σε πολυώροφα κτήρια για χώρους στάθμευσης και δεν θα επέφερε κανένα όφελος στους ίδιους,[27] ισχυρισμούς τους οποίους ο αρμόδιος φορέας διέψευσε.[28]
Το 1985 ανακοινώθηκε η πεζοδρόμηση των Αγορών Βλάλη, Άθωνος (Βατικιώτη) και Μπεζεστένι[29] και το 1987 με υπουργική απόφαση χαρακτηρίστηκαν ως ιστορικοί τόποι, λόγω της σημαντικότητας τους στη εμπορική ζωή της πόλης ανά τους αιώνες, της ομοιογένειας στην μορφολογία των κτηρίων και της ύπαρξης τους στο ίδιο ακριβώς χώρο με τις αγορές της ύστερης βυζαντινής περιόδου και της Τουρκοκρατίας.[30] Στα έργα που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας του 1997 που ανακηρύχθηκε η Θεσσαλονίκη, υλοποιήθηκε μερικώς το έργο τοποθέτησης στεγάστρων και πεζοδρομήσεων στις Αγορές Βλάλη και Βατικιώτη. Οι διαφορές που παρατηρούνται κυρίως στα στέγαστρα των δύο αγορών οφείλονται στο γεγονός της ανάθεσης σε δύο διαφορετικούς ανάδοχους.[31] Το 2001 καθορίστηκαν ειδικές χρήσεις γης και κανονισμοί λειτουργίας για τις τρεις αγορές με σκοπό «την ανάγκη διαφύλαξης του παραδοσιακού χαρακτήρα» αυτών. Ως επιτρεπόμενες χρήσεις στην Αγορά Βλάλη καθορίστηκαν «επαγγελματικά εργαστήρια χαμηλής όχλησης», «εμπορικά καταστήματα και καταστήματα τροφίμων» και «Παραδοσιακά εστιατόρια, καφενεία σε ποσοστό 5% του συνόλου των αρχικών ιδιοκτησιών, για την εξυπηρέτηση της αγοράς και μόνο, που θα λειτουργούν κατά τις ώρες λειτουργίας της αγοράς...». Επίσης, καθορίστηκαν κανονισμοί για τους πεζόδρομους και τις εξαιρέσεις διέλευσης οχημάτων από αυτούς, τα τραπεζοκαθίσματα, τα στέγαστρα, τις επιγραφές κάθε επιχείρησης, την ηχορύπανση, την αποκομιδή των απορριμμάτων και την καθαριότητα, τις οικοδομικές εργασίες κ.ά.[32] Το 2019 ανακοινώθηκε το έργο «ΑΝΟΙΚΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΕΜΠΟΡΙΟΥ – ΚΑΠΑΝΙ» με σκοπό την αναβάθμιση των υποδομών της αγοράς, ύστερα κι από την προειδοποίηση που προηγήθηκε από τον ΕΦΕΤ για ενδεχόμενο κλείσιμο της για υγειονομικούς λόγους.[33] Το έργο περιελάμβανε αναβάθμιση πεζοδρόμων και «οδών ήπιας κυκλοφορίας», αντικατάσταση συστήματος ύδρευσης κι αποχέτευσης, ανακατασκευή των αποχωρητηρίων, κατασκευή στεγάστρου κατά μήκος της οδού Σολωμού, δενδροφυτεύσεις, συστήματα ασφαλείας, ενημέρωσης και πρόσβασης στο διαδίκτυο για τους επισκέπτες κ.ά.[34][35]
Toν Οκτώβριο του 2016 διοργανώθηκε για πρώτη φορά το Kapani Project, μια πολυθεματική παράλληλη εκδήλωση του φεστιβάλ Δημητρίων. Αποτελεί μια δράση προβολής της αγοράς, εκμεταλλευόμενη τον ιστορικό της χαρακτήρα, με σκοπό τη δημιουργία μιας νέας ταυτότητας μέσω καλλιτεχνικών και κυρίως μουσικών εκδηλώσεων. Αρχικά, οι πρώτες διοργανώσεις διήρκεσαν ένα εικοσιτετράωρο, ενώ το 2019 οι εκδηλώσεις μοιράστηκαν σε δύο ημέρες φανερώνοντας την εδραίωση της εκδήλωσης.[36][37]
Το Δεκέμβριο του 2016 σε μια περαιτέρω πρωτοβουλία ανάδειξης της αγοράς, παρουσιάστηκε το επίσημο λογότυπο της. Το έργο υλοποιήθηκε από το Κέντρο Επιχειρηματικής και Πολιτιστικής Ανάπτυξης, στο πλαίσιο του προγράμματος «Design for Europe» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και σε συνεργασία με το Σύλλογο Επαγγελματιών Ιστορικού Κέντρου και άλλους φορείς. Η δράση περιελάμβανε τοποθέτηση πινακίδων με το νέο σήμα της αγοράς στις εισόδους, σε κτήρια της αγοράς και διανομή σακουλών.[38][39]
↑ 3,03,13,23,3∆ημητριάδης, Βασίλης (1983). Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912. Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. σελ. 190,192,170,179,181,283,329,396,458.
↑ 6,06,16,26,36,46,56,6Χεκίμογλου, Ευάγγελος Αχ. (2008). Το "Κοινόν της Πολιτείας" και οι περιπέτειές του Ο χριστιανικός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης πριν, κατά και μετά την Επανάσταση του 1821. Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. σελ. 7,38,44.
*Στο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης από τον Δήμο Πυλαίας Χορτιάτη δεν περιλαμβάνονται οι δημοτικές ενότητες Εξοχής, Φιλύρου, Χορτιάτη, Πανοράματος.
Πολυμέσα
