Κάτεργο (πλοίο)

Στη νεότερη ναυτική ιστορία, από της εποχής των ιστιοφόρων και μετά, με την ονομασία κάτεργο χαρακτηρίζονταν κυρίως παροπλισμένο πλοίο, λόγω παλαιότητας, που χρησιμοποιούνταν ως πλωτή φυλακή. Η ιστορία των πλοίων αυτών ανάγεται από την βυζαντινή εποχή.

Ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στη Βυζαντινή περίοδο "πλοίο κάτεργο" λέγονταν το κωπήλατο πλοίο που έφερε βοηθητικό ιστό (πανί) και που χρησιμοποιούνταν σε πολλαπλές επιχειρήσεις, άλλοτε ως πολεμικό και άλλοτε ως εμπορικό «καθ΄ όλων των έργων», σαν τα σύγχρονα πλοία πολλαπλών χρήσεων όπως είναι τα μπαλκ κάριερς.
Παράλληλα όμως, με την ονομασία κάτεργο ή κάτεργα στον πληθυντικό αποδίδονταν είδος ποινής που επιβάλλονταν σε άτομα που είτε είχαν αρνηθεί είτε είχαν διαφύγει τη στράτευση. Η ποινή αυτή αφορούσε υποχρεωτική εργασία για κάποιο χρονικό διάστημα στα παραπάνω πλοία, περίπου σαν τα σύγχρονα καταναγκαστικά έργα . Έτσι το πλήρωμα των κωπηλατών (ερετών), δηλαδή το λεγόμενο «τσούρμο», των πλοίων αυτών το αποτελούσαν κατάδικοι.

Με το πέρασμα του χρόνου σε όλο τον μεσαίωνα ο όρος κάτεργο περιορίστηκε στον χαρακτηρισμό μόνο των πλοίων φυλακών που ήταν τύπου γαλέρας. Κατά την περίοδο των ανακαλύψεων τα πληρώματα των εξερευνητών αποτελούνταν κυρίως από κατάδικους με συνέπεια τα πλοία τους να λαμβάνουν το χαρακτηρισμό αυτόν. Στα δε πειρατικά πλοία η κατάσταση ήταν πολύ χειρότερη αφού τα πληρώματα ήταν αιχμάλωτοι εσαεί κατάδικοι.
Στη τελευταία περίοδο των ιστιοφόρων που άρχιζαν να παροπλίζονται, αρχικά με την εμφάνιση των σιδερένιων πλοίων και στη συνέχεια των ατμοπλοίων, αυτά συνέχισαν να χρησιμοποιούνται κυρίως ως βοηθητικά σκάφη των ναυστάθμων και ειδικότερα σε μεγάλους ναυτικούς σταθμούς - βάσεις, όπως π.χ. στη Μεσόγειο που ήταν η Μάλτα, το Γιβραλτάρ κ.λπ. Έτσι κάποια εξ αυτών δίκροτα και τρίκροτα αιωνόβια μεταβάλλονταν σε πλωτούς ναυτώνες στρατωνισμού,(«τροπιστικά κάτεργα», κοινώς "ποντόνια"), είτε ως αποθήκες ιστίων («ιστοθετικά κάτεργα»), είτε σε γαιανθρακαποθήκες, ακόμα και ως δεξαμενές νερού. Κάποια δε εξ αυτών που διασώθηκαν, ακριβώς απ΄ αυτές τις χρήσεις, αποτελούν σήμερα ναυτικά μουσεία σε πολλούς ευρωπαϊκούς λιμένες.

Πλωτή φυλακή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εκτός όμως από τις παραπάνω χρήσεις, πρώτη η Αγγλία, μη βρίσκοντας χώρους για κατασκευή χερσαίων φυλακών, επινόησε τη χρήση των απόμαχων ιστιοφόρων, (παροπλισμένων πλοίων), για τη φύλαξη των αιχμαλώτων κατά τους πολέμους με τη Γαλλία. Το παράδειγμα της Αγγλίας δεν άργησαν να μιμηθούν η Γαλλία και στη συνέχεια η Ισπανία. Ειδικότερα τα κάτεργα αιχμαλώτων του Κάδιξ όπου φυλακίσθηκαν οι αιχμάλωτοι της Ναπολεοντείου εισβολής στην Ιβηρική αποτέλεσαν στίγμα στην ισπανική ναυτική ιστορία.
Την αθλιότητα της ζωής στα "πλοία κάτεργα" έχουν λάβει ως θέματα τραγικών αφηγήσεων πολλοί συγγραφείς μεταξύ των οποίων και ο Βίκτωρ Ουγκό στο έργο του «Οι Άθλιοι». Ο δε ναυτικός αρχαιολόγος και συγγραφέας Τάλεν στο έργο του «Scenes de la vie maritime» περιέγραψε με κάθε τραγικότητα και ζωντάνια απόπειρες δραπετεύσεων από κάτεργα, αφού υπήρξε και ο ίδιος τρόφιμος κάτεργου του Κάδιξ.

Ελληνικό Ναυτικό[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Δυστυχώς όμως και στην Ελλάδα το παράδειγμα της Αγγλίας δεν θα μπορούσε ν΄ αφήσει αδιάφορο το αντίπαλο κάθε φορά πολιτικό πάθος. Έτσι αρκετές φορές παροπλισμένα ελληνικά πολεμικά πλοία αποτέλεσαν κάτεργα (με την έννοια του όρου πλωτές φυλακές), όχι βέβαια για αιχμαλώτους πολέμου αλλά για πολιτικά αντιφρονούτες, αν και είχαν κατασκευαστεί ναυτικές φυλακές στη νησίδα Ψυττάλεια προ του λιμένα Πειραιά.
Σημειώνεται ότι τελευταία πλωτή φυλακή «κάτεργο» υπήρξε το καταδρομικό ΕΛΛΗ, που είχε παροπλιστεί κατ΄ εντολή του Βασιλέως Κωνσταντίνου Β΄ ως υπέρμετρα δαπανηρό και το οποίο μετέτρεψε και διατήρησε σε κάτεργο η λεγόμενη Χούντα των Συνταγματαρχών από τον Δεκέμβριο του 1967 μέχρι τον Αύγουστο του 1974.

Ναυτιλία - Λαογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με την ονομασία κάτεργο ή κατεργάκη φέρονται ελληνικοί όρμοι, ακρωτήρια και νησίδες, περισσότερο από τα συχνά έντονα καιρικά φαινόμενα που αντιμετωπίζουν, παρά ότι βρίσκονται απομονωμένα. Σημαντικότερα εξ αυτών είναι:

Όρμος Κάτεργο, όρμος της ανατολικής ακτής της Σκύρου, 4,5 μίλια νότια του ακρωτηρίου Πουριά.
Ακρωτήριο Κάτεργο, ακρωτήριο της Κιμώλου περί το μέσον της νότιας ακτής της.
Βραχονησίδες Κάτεργα, Βραχονησίδες προ του ομωνύμου ακρωτηρίου της Κιμώλου.
Βραχονησίδα Κατεργάκι, μικρή βραχονησίδα εγγύτατα και ανατολικά του Ακρωτηρίου Ταίναρο

Εκφράσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Όταν η τουρκική γαλέρα είχε φθάσει στο απόγειο της ακμής της σε βάρος βέβαια των παράκτιων ελληνικών πληθυσμών ο όρος κάτεργο αφορούσε ακριβώς αυτά τα πλοία. Μετά τις καταστροφές και λεηλασίες που ενεργούσαν τα πληρώματα αυτών ακολουθούσε η εντολή προς απόπλου «κάθε κατεργάρης στο πάγκο του» (=κάθε κωπηλάτης στο σέλμα του).
Η έκφραση αυτή συνηθίζεται να λέγεται και σήμερα συνήθως μετά από νέα ανάληψη διοίκησης ή με το πέρας κάποιας ανεξέλεγκτης περόδου.