Επιστολή Βαρνάβα

Η Επιστολή Βαρνάβα είναι ένα πρωτοχριστιανικό, απόκρυφο κείμενο που γράφτηκε κάποια στιγμή ανάμεσα στο 70 και το 130 μ.Χ. και περιλαμβάνει στοιχεία από προγενέστερες ιουδαϊκές και χριστιανικές παραδόσεις. Θεωρείται πιθανό ότι γράφτηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.

Το ελληνικό κείμενο της Επιστολής Βαρνάβα έχει διατηρηθεί σε αρκετά καλή κατάσταση. Οι κύριες πηγές του κειμένου είναι ο Σιναϊτικός Κώδικας του 4ου αιώνα που περιέχει το μεγαλύτερο μέρος της Αγίας Γραφής και συμπεριλαμβάνει την Επιστολή μεταξύ των υπολοίπων βιβλίων της Καινής Διαθήκης και ο Ιεροσολυμιτικός κώδικας του 11ου αιώνα. Το έργο σώζεται και σε λατινική μετάφραση του 3ου αιώνα.

Ο Κλήμης Αλεξανδρείας παραθέτει φράσεις από την Επιστολή, θεωρώντας ως συγγραφέα τον ίδιο τον Βαρνάβα, ενώ ο Ωριγένης την αποκαλεί «καθολική». Το ότι περιέχεται στον Σιναϊτικό κώδικα φανερώνει ότι ορισμένες φορές θεωρούνταν μέρος του Βιβλικού κανόνα μέχρι και τον 4ο αιώνα. Άλλοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, όπως ο Ευσέβιος και ο Ιερώνυμος, την κατατάσσουν στα αμφιλεγόμενα ή και στα απόκρυφα συγγράμματα.

Συγγραφέας

Είναι κοινός τόπος στη σύγχρονη έρευνα ότι η Επιστολή Βαρνάβα είναι ψευδεπίγραφη, καθώς δεν συνεγράφη από τον Βαρνάβα τον συνεργάτη τού αποστόλου Παύλου. Μια τέτοια αξίωση δεν εγείρει ούτε ο ίδιος ο συγγραφέας της επιστολής, ο όποιος παραμένει ανώνυμος.

Η επιθετικότητα προς το εβραϊκό στοιχείο, που διακρίνει την Επιστολή, κάνει πολλούς μελετητές να πιστεύουν ότι ο συγγραφέας είτε ανήκε σε Εθνική Θρησκεία, μεταστράφηκε στον χριστιανισμό και είχε πρόσβαση σε πηγές σχετικά με τις ιουδαϊκές παραδόσεις, είτε, κατ' άλλους, ήταν κάποιος Εβραίος χριστιανός, πιθανόν και μαθητής του απόστολου Βαρνάβα.

Τόπος και χρόνος συγγραφής

Το πρώτο μέρος της γράφτηκε οπωσδήποτε μετά το 70 και ίσως μέχρι το 130, καθώς ο συγγραφέας αναφέρεται στα γεγονότα της καταστροφής του Ναού στην Ιερουσαλήμ (16:3) ενώ ο φόβος του ιουδαϊσμού, η ελαφρά επίδραση του γνωστικισμού, η έλλειψη οργανώσεως της Εκκλησίας και το πνευματικό κλίμα του κειμένου ταιριάζουν περισσότερο στους χρόνους αυτούς. Τα κεφ. 18-21 θεωρούνται προσθήκη που έγινε στο τέλος του 2ου αιώνα χωρίς όμως να αποκλείεται και το δεύτερο μέρος να συντάχθηκε μέχρι το 130. Άλλη υπόθεση αναφέρει ότι επεξεργάσθηκαν το κείμενο δύο συντάκτες, ένας ιουδαιοχριστιανός ελληνιστής περί το 90-115 και ένας αντινομιστής γνωστικός περί το 130. Εντούτοις, η πρώτη αδιαμφισβήτητη αναφορά στην Επιστολή Βαρνάβα γίνεται γύρω στο 190 από τον Κλήμη τον Αλεξανδρινό.

Οι περισσότεροι λόγιοι θεωρούν την Αλεξάνδρεια ως τον τόπο συγγραφής του έργου. Άλλες απόψεις κάνουν λόγο για την Παλαιστίνη, την Συρία και τη Μικρά Ασία.

Περιεχόμενο

Το κείμενο δεν είναι πράγματι επιστολή αλλά ένα θεολογικό έργο προς οικοδόμηση των Ιουδαίων, στην προσπάθεια να τους απομακρύνει από το γράμμα του Νόμου και να τους κατευθύνει προς μια πνευματική-αλληγορική κατανόησή του, ώστε να δεχθούν το Ευαγγέλιο. Κατά τον ψευδο-Βαρνάβα, η κατά γράμμα, επιφανειακή –και όχι η σκοπούμενη πνευματική– ερμηνεία από το έθνος Ισραήλ των απαιτήσεων του Θεού στη Διαθήκη του Νόμου είναι προϊόν ενός «πονηρού αγγέλου» ο οποίος τους παραπλάνησε. (9:4). Ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι χριστιανοί –οι αληθινοί κληρονόμοι της Διαθήκης– κατανοούν τις Γραφές ορθά, με πνευματική έννοια όπως γίνεται φανερό στην Προς Εβραίους Επιστολή που ίσως γράφτηκε από τον απόστολο Παύλο.

Ο συγγραφέας αναγνωρίζει την αξία της Παλαιάς Διαθήκης μόνο στο ότι μερικά σημεία της οδηγούν στην αλήθεια της Καινής, με αλληγορική ερμηνεία (σε μεγαλύτερο βαθμό και από τον Φίλωνα), η οποία όμως δεν έχει όρια και μέτρο και ταυτίζει ουσιαστικά Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Μάλιστα αναζητεί μια γεματρική προτύπωση της μορφής του σταυρού του Χριστού σε σχήμα Τ στη Βιβλική αφήγηση της Γένεσης. (Επ. Βαρνάβα 9:8, 9) Δεν υπάρχει κατ' αυτόν χώρος για ιστορία της Θείας αποκαλύψεως, αφού Νόμος και Ευαγγέλιο τελικά έχουν το ίδιο νόημα.

Στα εσχατολογικά ζητήματα, η Ανάσταση του Χριστού και των πιστών, όπως και η ενσάρκωση, αποτελούν το σωτηριώδες έργο του Ιησού Χριστού στην ολότητά του. Κατά τα άλλα, η Ανάσταση δεν παρουσιάζεται αμφισβητούμενη από κανέναν και αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση της τελικής κρίσης.

Οι κύριες θεολογικές θέσεις της επιστολής είναι οι εξής:

• Αναφέρεται η Προΰπαρξη του Χριστού (5:5), πριν την ενσάρκωση ως Υιού του Θεού.
• Τονίζεται η σημασία του βαπτίσματος (μέσω κατάδυσης στο νερό) για τη σωτηρία του ανθρώπου (κεφ. 6, 11).
• Ερμηνεύονται κατά γράμμα τα χίλια έτη της μεσσιανικής Βασιλείας του Θεού που αναφέρονται στην Αποκάλυψη και υπολογίζεται η χρονική διάρκεια ως την τελική περίοδο της πονηρίας, με βάση τις δημιουργικές ημέρες, της οποίας έπεται η όγδοη ημέρα «ὅ ἐστιν ἄλλου κόσμου ἀρχήν» (κεφ. 15):

«Προσέχετε, τέκνα, τί λέγει τὸ «συνετέλεσεν ἐν ἓξ ἡμέραις». Τοῦτο λέγει, ὅτι ἐν ἑξακισχιλίοις ἔτεσιν συντελέσει κύριος τὰ σύμπαντα· ἡ γὰρ ἡμέρα παρ' αὐτῷ σημαίνει χίλια ἔτη. Αὐτὸς δέ μοι μαρτυρεῖ λέγων· «Ἰδού, ἡμέρα κυρίου ἔσται ὡς χίλια ἔτη». Ὺκοῦν, τέκνα, ἐν ἓξ ἡμέραις, ἐν τοῖς ἑξακισχιλίοις ἔτεσιν, συντελεσθήσεται τὰ σύμπαντα» (15:4)

Ορισμένοι θεωρούν ότι καθώς υποβιβάζει και περιφρονεί την Παλαιά Διαθήκη και παρουσιάζει γενικά απόκλιση προς το Γνωστικισμό καθώς μιλά για τη «γνώση» την οποία χρειάζεται η αλληγορική κατανόηση της Παλαιάς Διαθήκης, ο ψευδό-Βαρνάβας μπορεί να θεωρηθεί το προστάδιο του Μαρκίωνα. Για τον λόγο αυτό, η Επιστολή Βαρνάβα θεωρήθηκε απόκρυφο κείμενο και απορρίφθηκε από τον τελικό Κανόνα της Καινής Διαθήκης, αν και έχαιρε εκτιμήσεως από κάποιους πρώιμους εκκλησιαστικούς συγγραφείς όπως ο Ωριγένης.

Δομή του κειμένου

Το έργο αυτό αποτελείται βασικά από δύο μέρη:

• (Α) Τα κεφ. 1-17 βασίζονται σε αντιιουδαϊκά και χριστολογικά ανθολόγια, και εκφράζουν γνωστές αντιλήψεις όπως η ταχεία έλευση του Κυρίου.

• (Β) Τα κεφ. 18-21 αναφέρονται στο προσφιλές θέμα των Δύο Οδών (φωτός και σκότους) και στηρίζεται σε πηγή που είναι κοινή και για τη Διδαχή.

Η δομή του κειμένου είναι η εξής:

1. Εισαγωγή, κεφ. 1

2. Πρώτο μέρος, Θεωρητικό: η ορθή κατανόηση των γραφών, 2:1 - 16:10

i. Οι απαιτήσεις του Κυρίου: όχι ολοκαυτώματα και νηστείες, 2-3

ii. Προειδοποιήσεις προς έναν άνομο κόσμο που πρόκειται να αντιμετωπίσει κρίση, 4

iii. Γιατί ο Κύριος υπέμεινε τα κατά σάρκα παθήματα, 5-6

iv. Τα παθήματα του Κυρίου προτυπώνονται στον αποδιοπομπαίο τράγο και την κόκκινη δαμάλη, 7-8

v. Σχετικά με την περιτομή, 9-10

vi. Προτυπώσεις του Σταυρού και του Βαπτίσματος, 11-12

vii. Ορθή κατανόηση περί Διαθήκης και κληρονόμων της, 13-14

viii. Ορθή κατανόηση περί Σαββάτου, 15

ix. Ορθή κατανόηση περί του Ναού, 16

3. Μεταβατικό τμήμα που οδηγεί στο δεύτερο μέρος του κειμένου, 17:1-18:1α

4. Δεύτερο μέρος, Πρακτικό: Η παράδοση περί «Δύο Οδών», 18:1β - 20:2

i. Εισαγωγή, 18:1β - 2

ii. Η Οδός του Φωτός, 19

iii. Η Οδός του Σκότους, 20

5. Επίλογος, 21

Δείτε επίσης

• Ευαγγέλιο του Βαρνάβα
• Επιστολή του Ευγνώστου
• Ευαγγέλιο του Ιούδα
• Ελληνικό Ευαγγέλιο των Αιγυπτίων

Βιβλιογραφία

• "Απόκρυφα κείμενα της Καινής Διαθήκης", Τόμος Ε΄, Πύρινος Κόσμος, 1993
• Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα «Epistle of Barnabas» (Αγγλικά)
• Σ. Αγουρίδης, "Ο Χριστιανισμός έναντι Ιουδαϊσμού και Ελληνισμού κατά το β' αι. μ.Χ.", Ελληνικά Γράμματα, 1997
• Philippe Bobichon, "L'Epître de Barnabé" in Histoire de la littérature grecque chrétienne, t. II/5 : De Paul apôtre à Irénée de Lyon,  : B. Pouderon et E. Norelli (dir.), Paris, Cerf, 2013, pp. 440-454.
• Σ. Παπαδόπουλος, "Πατρολογία", Τόμος Α΄, Αθήνα, 4η έκδοση, 2000
• Χ. Καρακόλης, "Εποικοδομητική ή ευχαριστιακή η σύναξη των πιστών στην Επιστολή Βαρνάβα;", Μελέτη στο ΒΒ#24, Πουρναράς, 2002
• D. N. Freedman, "The Anchor Bible Dictionary", New York: Doubleday, 1992, λήμμα: Barnabas, Epistle Of
• Robert Alan Kraft, The Epistle of Barnabas: Its Quotations and their Sources (Η Επιστολή Βαρνάβα: Οι Παραθέσεις της και οι Πηγές τους), PhD Thesis (Harvard University), Απρίλιος 1961 (Αγγλικά)