Βεληγκέκας
| Βεληγκέκας | |
|---|---|
| Γενικές πληροφορίες | |
| Θάνατος | 1806 |
| Αιτία θανάτου | τραύμα από πυροβολισμό |
| Χώρα πολιτογράφησης | Οθωμανική Αυτοκρατορία |
| Πληροφορίες ασχολίας | |
| Ιδιότητα | στρατιωτικός |
Ο Βεληγκέκας ή Βελή Γκέκας[1] (... - 1808) ήταν δερβέναγας αλβανικής καταγωγής, από την πόλη Σκόδρα, έμπιστος του Αλή Πασά. Υπήρξε ονομαστός τόσο για τη σκληρότητα, όσο και την ανδρεία του, την οποία είχε εκτιμήσει ο Αλής, προσλαμβάνοντάς τον στην υπηρεσία του. Έγινε πολύ γνωστός στη Θεσσαλία και τη Δυτική Στερεά -και αργότερα ευρύτερα- για την αγριότητα και την τραχύτητα που επέδειξε στην εκτέλεση των εντολών του Πασά.[α]
Βιογραφικά στοιχεία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Περί το 1808[1] ο Αλή Πασάς του ανέθεσε τη δίωξη όλων των κλεφτών των Αγράφων, μεταξύ των οποίων και την ομάδα του Κατσαντώνη. Ο Βεληγκέκας ξεκίνησε με ένα ασκέρι, για το μέγεθος του οποίου υπάρχουν κατά πολύ αντικρουόμενες πληροφορίες, για τα Άγραφα. Στην Κρύα Βρύση (στον Κλειτσό Ευρυτανίας), σύμφωνα με μια εκδοχή,[3] προκλήθηκε από τον Κατσαντώνη σε μονομαχία, κατά την οποία τραυματίσθηκε θανάσιμα. Μονομάχησε και σκοτώθηκε από τον μικρόσωμο αλλά γενναίο αρματολό Κατσαντώνη. Σύμφωνα με μια δημοτική παράδοση πολύ κοντινή στο γεγονός, ο ετοιμοθάνατος Βεληγκέκας καλούσε τους συντρόφους του να πάρουν το κεφάλι του, ώστε να μην πέσει στα χέρια των Ελλήνων κλεφτών.[4]
Λαογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Δημοτικό τραγούδι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η σύγκρουση και η μονομαχία του Κατσαντώνη με τον Βεληγκέκα αποτυπώθηκε ιδιαίτερα στα δημώδη άσματα και στα κλέφτικα τραγούδια, όπου εξυμνείται ο ηρωισμός του Κατσαντώνη. Το παρακάτω είναι ένα απόσπασμα από αυτά:[5]
- Κι’ ο Κατσαντώνης πρόφτασε, κακό καρτέρι του είχε.
- Κι’ ο Βελή Γκέκας πάει μπροστά με έξ’ εφτά νομάτους.
- «Πού πας, Βελή ντερβέναγα, ριτσάλη του βεζίρη;
- — ’Σ’ εσέν’ Αντώνη κερατά, ’ς εσένα παλιοκλέφτη.
- — Δεν είν’ εδώ τα Γιάννινα, δεν είν’ εδώ ραγιάδες,
- για ναν τους ψένης σαν τραγιά, σαν τα παχιά κριάρια,
- εδώ 'ναι λόγκοι και βουνά και κλέφτικα τουφέκια,
- βαριά βροντούν, πικρά βαρούν, φαρμακερά πληγώνουν».
Ο Βεληγκέκας εμφανίζεται και πέραν των ασμάτων που αναφέρονται στον Κατσαντώνη. Στο τραγούδι για τον αλβανόφωνο χριστιανό κλέφτη Παναγιώτη Λιάκο, διαβάζουμε και τα ακόλουθα, που πιθανολογείται ότι διαδραματίζονται στα τέλη του 18ου αι., πριν από την εκστρατεία του Γιουσούφ Αράπη εναντίον του Λιάκου, με εντολή του Αλή Πασά:[6]
- Κι' αρχίσανε τον πόλεμο τα βροντερά ντουφέκια.
- Μέρα και νύχτα πολεμούν, τρεις μέραις και τρεις νύχταις
- κι' ο Λιάκος έτρεξεν ομπρός με το σπαθί 'ς το στόμα.
- Φεύγουν Κονιάροι από μπροστά, φεύγουν κ' οι Αρβανίταις.
- Κλαίουν οι Αρβανίτισσαις 'ς τα μαύρα φορεμέναις,
- κι' ο Βεληγκέκας γύρισε 'ς το αίμα του πνιμένος,
- κι' ο Μουσταφάς λαβώθηκε 'ς το γόνα και 'ς το χέρι.
Θέατρο σκιών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο Βεληγκέκας συνιστά ιδιαίτερη φιγούρα του ελληνικού θεάτρου σκιών. Φέρεται ως υπασπιστής του πασά (η ενσάρκωση της κεντρικής εξουσίας), που πάντοτε δέρνει τον Καραγκιόζη, αλλά με τη σειρά του κι αυτός δέρνεται από τον Μπαρμπα-Γιώργο. Στον Καραγκιόζη, όπου η αλλοεθνής μορφή του «Τούρκου» καλύπτει το εγχώριο, ελληνικό κακό,[7] με τη μορφή του Βεληγκέκα συμβολίζεται το όργανο της εκάστοτε εκτελεστικής εξουσίας, συγκεκριμένα ο «χωροφύλακας», που συμπεριφέρεται ως δυνάστης του ελληνικού λαού.[8]
Στο θέατρο σκιών, ο Βεληγκέκας εμφανίζεται και ως ιστορικό πρόσωπο, στο «ηρωικό» έργο Κατσαντώνης.[β] Θεωρείται ανδρείος, αλλά αφότου πηγαίνει με εντολή του Αλή Πασά στο χωριό του Κατσαντώνη κι αρπάζει τη γυναίκα και το γιο του, «ξεγράφεται» από γενναίος. Ο Κατσαντώνης, που ειδοποιείται για την απαγωγή, τον προλαβαίνει σε ένα πέρασμα και, απευθύνοντάς του το λόγο, λέει χαρακτηριστικά: «Σε είχα στα κιτάπια των παλικαριών, για μεγάλο παλικάρι, και τώρα σε ξεγράφω, ορέ Βεληγκέκα».[10]
Σημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ Οι πληροφορίες για τον Βεληγκέκα προέρχονται από την προφορική παράδοση (οι μαρτυρίες που διαδόθηκαν από γενιά σε γενιά και τα δημοτικά άσματα), η οποία κυρίως συνδέεται με το βίο και τα κατορθώματα του Κατσαντώνη.[2]
- ↑ Το έργο αντλεί τη θεματολογία του από τη θρυλική διαμάχη μεταξύ Κατσαντώνη και Αλή Πασά, όπως παρουσιάζεται στη δημοτική ποίηση. Οι καραγκιοζοπαίκτες επικεντρώνουν τη δράση στην αρπαγή της συζύγου του Κατσαντώνη, της Αγγελικής, και στη σύγκρουσή του με τον Βεληγκέκα.[9]
Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- ↑ 1,0 1,1 Βλ. Πολίτης, Νικόλαος (1925). Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού (pdf) (2η έκδοση). Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας. σελ. 77. Ανακτήθηκε στις 3 Οκτωβρίου 2016.
- ↑ Βλ. Πολίτης (1925), σσ. 77-78 - Επαμεινώνδας Φραγκίστας [π. 1830-1914], Βίος του Κατσαντώνη. Επιμέλεια: Πάνος Ι. Βασιλείου. Αθήνα: Εταιρεία Ιστορικών Ερευνών, [1963]. Πρβ. Σταμέλος, Δημήτρης (2004) [1982]. Κατσαντώνης: η αποθέωση της παλικαριάς. Μυθιστορηματική βιογραφία ιστορικά και βιβλιογραφικά τεκμηριωμένη. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας. ISBN 960-05-1098-9.
- ↑ Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. «Ο Κατσαντώνης». Ψηφίδες. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Ανακτήθηκε στις 3 Οκτωβρίου 2016.
- ↑ Beaton, Roderick (2004). Folk Poetry of Modern Greece (αναθεωρημένη έκδοση). Κέιμπριτζ: Cambridge University Press. σελίδες 170–171. ISBN 978-0-521-60420-8. Ανακτήθηκε στις 1 Νοεμβρίου 2016.
- ↑ Πολίτης (1925), σελ. 78, «Του Κατσαντώνη» - ριτσιάλης (λ. τουρκ. και αλβαν.) = ο σύμβουλος.
- ↑ Πολίτης (1925), σελ. 69, «Του Λιάκου».
- ↑ Εγγονόπουλος, Νίκος (1987). «Καραγκιόζης. Ένα ελληνικό θέατρο σκιών [1969]». Πεζά κείμενα. Αθήνα: Ύψιλον. σελ. 56.
- ↑ Πετρόπουλος, Ηλίας (2013) [81996]. Υπόκοσμος και καραγκιόζης. Αθήνα: Νεφέλη. σελ. 96. ISBN 960-211-194-1.
- ↑ Θεοτοκάς, Γιώργος (1952). «Το θέατρο και η κριτική (απολογία του Κατσαντώνη)». Νέα Εστία 51: σελ. 565. http://www.ekebi.gr/magazines/showimage.asp?file=81067&code=6644. Ανακτήθηκε στις 2016-10-05.[νεκρός σύνδεσμος]
- ↑ Σπαθάρης, Ευγένιος (1996). «Για τα ηρωικά έργα του ελληνικού θεάτρου σκιών» (pdf). Δοκιμές 4 (Φθινόπωρο): σελ. 212. http://pandemos.panteion.gr/index.php?op=record&lang=el&pid=iid:8472. Ανακτήθηκε στις 2016-11-01.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
- Γιώργος Θεοτοκάς: Το τίμημα της λευτεριάς [θεατρ.-απόσπ.] Κείμενα νεοελληνικής λογοτεχνίας Β΄ Γενικού Λυκείου. Βιβλίο μαθητή. Ψηφιακό Σχολείο - Διαδραστικά Σχολικά Βιβλία. Ανακτήθηκε στις 2 Οκτωβρίου 2016.
- Ο Βεληγκέκας, στις «Κυριότερες φιγούρες του ελληνικού θεάτρου σκιών» Αρχειοθετήθηκε 2016-10-13 στο Wayback Machine.. Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών, Δήμος Αμαρουσίου. Ανακτήθηκε στις 3 Οκτωβρίου 2016.
- Εργαστήριο Σκιών Κούζαρος - Μια σελίδα με πληροφορίες για την ιστορία του θεάτρου σκιών, βιβλία, άρθρα, χειροποίητες περίτεχνες φιγούρες, κατασκευές φιγουρών και πολλά άλλα!