Αρχαία μακεδονική γλώσσα

Αυτό το λήμμα αφορά τη διάλεκτο των αρχαίων ελληνικών. Για τη νοτιοσλαβική γλώσσα της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας, δείτε: Σλαβομακεδονική γλώσσα.

Αρχαία Μακεδονική
Περιοχή	Αρχαία Μακεδονία
Ταξινόμηση	Ινδοευρωπαϊκές Ελληνικές Αρχαία Μακεδονική
Σύστημα γραφής	ελληνικό αλφάβητο
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	xmk
Linguist list	xmk

Η αρχαία μακεδονική ήταν μία διάλεκτος των αρχαίων ελληνικών που ομιλούταν στην αρχαία Μακεδονία. Ήταν η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Μακεδόνες, μέχρι τα τέλη της 1ης χιλιετίας π.Χ. όταν άρχισε να υποχωρεί η χρήση της και αντικαταστάθηκε από την αττική διάλεκτο, η οποία αποτέλεσε τη βάση για την μετέπειτα ελληνιστική κοινή.

Ο όγκος των σωζόμενων δημοσίων και ιδιωτικών επιγραφών που έχουν ανακαλυφθεί, δείχνει πως δεν υπήρχε κάποια άλλη γραπτή γλώσσα στην αρχαία Μακεδονία εκτός από τα ελληνικά, και πως οι πρόσφατες επιγραφικές ανακαλύψεις, όπως ο κατάδεσμος της Πέλλας, κείμενο που ανακαλύφθηκε στην Πέλλα το 1986 και χρονολογείται στον 4ο αιώνα π.Χ., γραμμένο σε ιδιότυπη δωρική διάλεκτο, δείχνουν πως τα αρχαία μακεδονικά ήταν μια από τις βορειοδυτικές αρχαίες ελληνικές διαλέκτους.

Σε ελάχιστες περιπτώσεις έχει αναφερθεί ως ξεχωριστή γλώσσα που ήταν στενά συγγενική με την ελληνική. Υπάρχει ένα σώμα το οποίο χαρακτηρίζεται ως αυθεντικές μακεδονικές λέξεις συγκεντρωμένο από επιγραφές νομισμάτων καθώς και από το λεξικό του Ησυχίου του 5ου αιώνα μ.Χ.. Όλες οι επιγραφές είναι στα ελληνικά, και οι περισσότερες από τις λέξεις σε αυτά τα λεξικά είναι επίσης ελληνικές, με τάσεις προς το δωρικό και το αιολικό ιδίωμα.

Η εκδοχή της μακεδονικής γλώσσας ως διαλέκτου της ελληνικής είναι η καθιερωμένη, όμως δεν έχει γίνει αποδεκτή από όλους. Στη νεότερη εποχή, η ύπαρξη ζητήματος της ελληνικότητας ή μη της γλώσσας, έχει επίσης γίνει μέρος της πολιτικής και διπλωματικής διαμάχης των χωρών οι οποίες έχουν περιοχές που αυτοπροσδιορίζονται με τον όρο ή παράγωγα της ονομασίας Μακεδονία.

Ταξινόμηση

Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (δείτε επίσης: Ελληνικό αλφάβητο)

Πρωτοελληνική (περ. 3000 π.Χ.)

Μυκηναϊκή (περ. 1600–1200 π.Χ.)

Ομηρική (περ. 1200–800 π.Χ.)

Αρχαία ελληνική (περ. 800–300 π.Χ.) Διάλεκτοι: Αιολική, Αρκαδοκυπριακή, Αττική–Ιωνική, Δωρική, Παμφυλιακή, Ομηρική Μακεδονική

Ελληνιστική Κοινή (περ. από 330 π.Χ. ως 700) Ιδιώματα: Ασιανισμός, Αττικισμός

Μεσαιωνική ελληνική (περ. 700–1700)

Νέα ελληνική γλώσσα (από το 1700) Ιδιώματα: Δημοτική, Καθαρεύουσα, Αττικισμός Διάλεκτοι: Καππαδοκική, Κατωιταλική , Κρητική, Κυπριακή, Ποντιακή, Ρωμανιώτικη, Τσακωνική

Άλλες μορφές (από 19ο/20ό αιώνα) Ελληνικός κώδικας Μπράιγ, Ελληνική νοηματική γλώσσα, Κώδικας Μορς

Εξαιτίας της αποσπασματικής φύσης των μαρτυριών υπάρχουν ποικίλες ερμηνείες και προτάσεις για την ταξινόμηση της γλώσσας (Mallory and Adams (1997), σελ. 361):

• Ελληνική τοπική διάλεκτος, δωρικού χαρακτήρα, με έντονες καταβολές από παλαιότερες γλώσσες των Ελλήνων (π.χ. ομηρική διάλεκτος). Αυτή η θεωρία είναι και η επικρατέστερη
• Ελληνική διάλεκτος που ανήκει στην αιολική ομάδα
• Ελληνική διάλεκτος που ανήκει στο σύμπλεγμα των βορειοδυτικών ελληνικών διαλέκτων
• Ελληνική διάλεκτος με μη ινδοευρωπαϊκό υπόστρωμα.

Αρχαία ελληνική διάλεκτος

Δείτε επίσης: Δωρική διάλεκτος και Αμερίας ο Μακεδών

Είναι πολλοί εκείνοι που θεωρούν ότι η μακεδονική ήταν βόρεια ελληνική διάλεκτος, και ανάμεσά τους περιλαμβάνονται ακαδημαϊκοί όπως οι Φραντς Χάινριχ Λούντολφ Άρενς (Franz Heinrich Ludolf Ahrens) (1843) και Όττο Χόφμαν (Otto Hoffmann) (1906). Σύγχρονος υπέρμαχος αυτής της άποψης είναι ο καθηγητής Ολίβιε Μέισον (Olivier Masson), ο οποίος στο άρθρο του για την αρχαία μακεδονική γλώσσα, στην 3η έκδοση του Κλασικού Λεξικού της Οξφόρδης (1996), προτείνει ότι η μακεδονική σχετιζόταν με βορειοδυτικές ελληνικές διαλέκτους:

Κατά την άποψή μας ο ελληνικός χαρακτήρας των περισσότερων ονομάτων είναι προφανής και είναι δύσκολο να σκεφθούμε οποιαδήποτε ελληνοποίηση οφειλόμενη σε πλήρη δανεισμό [...] Η μειοψηφία των ονομάτων που δεν φαίνονται ελληνικά [...] ίσως οφείλεται σε επιδράσεις υποστρωμάτων ή επιστρωμάτων (όπως συμβαίνει παντού στην Ελλάδα). Η μακεδονική λοιπόν μπορεί να ιδωθεί ως ελληνική διάλεκτος, χαρακτηριζόμενη από την περιφερειακή της θέση και τις τοπικές της προφορές. Όμως, αντίθετα με πρότερες απόψεις που την προσδιόριζαν ως αιολική διάλεκτο [...] θα πρέπει να σκεφθούμε πλέον τη σχέση της με τη βορειοδυτική ελληνική [...] Χρειάζεται να αναμένουμε νέες ανακαλύψεις, αλλά ίσως μπορούμε διστακτικά να συμπεράνουμε ότι η μακεδονική είναι βορειοδυτική ελληνική.

Οι ισχνές μαρτυρίες είναι ανοικτές σε ποικίλες ερμηνείες, και δεν υπάρχει οριστική απάντηση στο ερώτημα αν η αρχαία μακεδονική ήταν στην πραγματικότητα ελληνική διάλεκτος. Το πιθανότερο είναι ότι η μακεδονική δεν ήταν αρχαία ελληνική διάλεκτος στηριζόμενη στο αττικό ή το ιωνικό παράδειγμα, εξ ου και ο συχνός προσδιορισμός της ως αποκλίνουσα ελληνική διάλεκτος. Σε αυτό το σημείο έχει ενδιαφέρον να τονιστούν οι απόψεις των ειδικών της μακεδονικής ιστορίας, όπως ο Nicholas Goeffrey Lempiere Hammond (Χάμοντ) και ο Hermann Bengtson (Μπένγκτσον). Ο Ηammond θεωρεί τη μακεδονική διάλεκτο της ελληνικής, και ενώ αρχικά (1972) πίστευε ότι ανήκε στην αιολική ομάδα, τελικώς κατέληξε στη βορειοδυτική ελληνική ομάδα (1989), μετά από τις ανακαλύψεις που έγιναν στην Πέλλα τη δεκαετία του 1980. Συγκεκριμένα αναφέρει : «συμπερασματικά, η γλώσσα των Μακεδόνων ήταν μια ξεχωριστή και ιδιαίτερη μορφή της ελληνικής, που αντιστάθηκε στις εξωτερικές επιδράσεις και ήταν συντηρητική στην προφορά. Παρέμεινε έτσι μέχρι τον τέταρτο αιώνα, όταν υποτάχθηκε ολοκληρωτικά στην πλημμυρίδα της κοινής ελληνικής. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη π.χ. ότι οι Μακεδόνες υιοθέτησαν ποτέ την ιλλυρική ή τη θρακική ως γλώσσα τους. Κανείς ποτέ δεν υπαινίχθηκε ότι οι Μακεδόνες μιλούσαν θρακικά, αν και ο Δημοσθένης και διάφοροι άλλοι θα χαίρονταν πάρα πολύ αν το είχαν κάνει».

• 
  Επιγραφή της φιάλης των Μεγάρων, 5ος αιώνας π.Χ.
• 
  Οκτάδραχμο του Αλεξάνδρου Α´, 5ος αιώνας π.Χ.
• 
  Στατήρας του Περδίκκα Β΄, μέσα με τέλη 5ου αιώνα π.Χ.
• 
  Ο κατάδεσμος της Πέλλας αποτελεί ένα από τα λίγα διασωζόμενα τοπικά δείγματα γραφής από τη Μακεδονία του 4ου αιώνα π.Χ.
• 
  Κατάδεσμος του 4ου αιώνα π.Χ. που ανακαλύφθηκε στο Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης
• 
  Στήλη των μέσων του 4ου αιώνα π.Χ. από την Βεργίνα, με επίγραμμα στην κορυφή της.

Ο Herman Bengtson στα ειδικά βιβλία του για τη Μακεδονία, αλλά και στα γενικότερά του για την ελληνική ιστορία, όπως το Griechisce Geschichte : Von den Anfaengen bis in die Remische Kaiserzeit (Ελληνική Ιστορία: Από την αρχή μέχρι τα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) αναφέρει «Για τους σύγχρονους μελετητές το γλωσσολογικό υλικό από ανθρωπωνύμια, τοπωνύμια, ονόματα μηνών και θρησκευτικούς όρους ωθεί στο συμπέρασμα ότι οι Μακεδόνες ήταν ελληνόφωνος πληθυσμός. Η υπόθεση του ινδοευρωπαϊστή P. Kretschmer (Κρέτσμερ), ότι οι Μακεδόνες ήταν ανάμεικτος ελληνο-ιλλυρικός λαός είναι ελάχιστα πειστική. Έτσι, με τη σημαντική εξαίρεση του Julius Kaerst, η πλειοψηφία των σύγχρονων ιστορικών υποστηρίζει την ελληνοφωνία των Μακεδόνων, εντάσσοντάς τους στην ομάδα των βορειοδυτικών Ελλήνων».

Ελληνομακεδονική ομάδα

Ορισμένοι γλωσσολόγοι πιστεύουν ότι η μακεδονική γλώσσα ήταν αδελφή γλώσσα όλων των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων και όχι μια ακόμη ελληνική διάλεκτος. Αν αυτή η άποψη είναι ορθή, τότε η μακεδονική και η ελληνική είναι δύο κλάδοι μιας ομάδας των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, που σχηματίζουν μια ελληνομακεδονική ομάδα, η οποία αναφέρεται ενίοτε ως ελληνική ομάδα. Τέτοιου είδους ορολογία θα μπορούσε να οδηγήσει σε παρανοήσεις, αφού η ελληνική ομάδα των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών γίνεται συνώνυμη με τον ελληνικό κλάδο αυτών (που περιέχει όλες τις αρχαίες και σύγχρονες ελληνικές διαλέκτους). (βλ. Κατάλογος Γλωσσολόγου).

Ένας αριθμός μακεδονικών λέξεων, ιδιαίτερα στο λεξικό του Ησύχιου, αμφισβητούνται (π.χ. ορισμένοι δεν τις θεωρούν πραγματικές μακεδονικές λέξεις) και κάποιες υπέστησαν πιθανώς φθορά κατά τη μεταβίβαση. Έτσι, η λέξη «αβρούτες» στο λεξικό του Ησύχιου, πιθανώς διαβαζόταν ως αβρούϜες (αβρουϝες), με το ταυ (τ) να αντικαθιστά ένα δίγαμμα (ϝ). Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τούτη η λέξη θα μπορούσε να υπάρχει σε μια ελληνική διάλεκτο. Άλλοι όμως, κυρίως ο Αντουάν Μεγιέ (Antoine Meillet), βλέπουν το οδοντικό ως αυθεντικό και θεωρούν ότι η λέξη ανήκει σε μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα διαφορετική από την ελληνική.

Γλωσσολογία και πολιτική

Το ζήτημα της αρχαίας μακεδονικής γλώσσας ή διαλέκτου φαίνεται πως υπήρξε παράδειγμα της στενής σχέσης ανάμεσα στην γλωσσολογική έρευνα και την πολιτική. Ο γνωστός γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζιδάκις ασχολήθηκε με το ζήτημα λίγο πριν και κατά την διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, με δύο μονογραφίες (1896, 1911), στις οποίες απηύθυνε και μήνυμα στους «αδελφούς Μακεδόνες» που δοκιμάζονταν. Το συμπέρασμα του Χατζιδάκι ήταν ότι η μακεδονική «αδιαμφισβήτητα» υπήρξε διάλεκτος της αρχαίας ελληνικής. Παράλληλα, Βούλγαροι γλωσσολόγοι (π.χ. G. Kazaroff) απέκλειαν το ενδεχόμενο η αρχαία μακεδονική να σχετίζεται με την ελληνική και τη συνέδεαν με κάποια άλλη αρχαία γλώσσα των Βαλκανίων (π.χ. ιλλυρική ή θρακική). Το ενδιαφέρον στην Ελλάδα σχετικά με αυτό το ζήτημα, τουλάχιστον όσον αφορά το ευρύ κοινό, αναθερμάνθηκε την τριετία 1990-93, δηλαδή την περίοδο της μεγάλης εθνικιστικής έξαρσης με αφετηρία το Μακεδονικό ονοματολογικό ζήτημα. Σχετικός τόμος που εκδόθηκε στη συγκεκριμένη περίοδο είχε τον τίτλο: «Η γλώσσα της Μακεδονίας: Η αρχαία μακεδονική και η ψευδώνυμη γλώσσα των Σκοπίων» (Εκδόσεις Ολκός, 1992).

Το βασικό -γλωσσολογικό- πρόβλημα έχει ως αφετηρία την ουσιαστική έλλειψη στοιχείων σχετικά με τη μακεδονική. Όπως παραδέχεται η Άννα Παναγιώτου (2001), το 99% των επιγραφών που μας έχουν σωθεί από την Μακεδονία είναι γραμμένες στην αττική διάλεκτο, πιθανότατα εξαιτίας της επιβολής της αττικής διαλέκτου ως επίσημης γλώσσας του Μακεδονικού βασιλείου ήδη από τα τέλη του 5ου- αρχές 4ου αι. Π.Κ.Ε. Το υπόλοιπο 1% εκπροσωπείται από πολύ πρόσφατες ανακαλύψεις δύο κατάδεσμων (δηλαδή, αντικειμένων που περιέχουν κατάρες), οι αρχαιότεροι των οποίων χρονολογούνται από τον 4ο αι. Παρόλα αυτά, κάποια σχετικά ασφαλή συμπεράσματα για τη γραμματική και φωνολογία της γλώσσας μπορούν να εξαχθούν.

Γνωρίσματα

Φωνολογία

• Πιθανή τροπή των ινδοευρωπαϊκών ηχηρών δασέων (*/bh/, */dh/, */gh/) σε ηχηρά κλειστά (*/b/, */d/, */g/)

• Διατήρηση του */a:/

• Απλοποίηση της ακολουθίας /ign/ σε /i:n/

• Τροπή του /ɔ:/ σε /u:/ πριν ή μετά από ρινικά

• Απώλεια δασύτητας στο συμφωνικό σύμπλεγμα /sth/ (/sth/ > /st/)

Γραμματική

• Ονομαστική πρωτόκλιτων αρσενικών και θηλυκών σε -ας και -α

• Γενική ενικού πρωτόκλιτων αρσενικών σε -α

• Γενική πληθυντικού πρωτόκλιτων σε -ᾶν

• Ο τύπος της προσωπικής αντωνυμίας πρώτου προσώπου σε δοτική ενικού ἐμίν

• Χρονικός σύνδεσμος ὁπόκα

• Πιθανή άσιγμη ονομαστική πρωτόκλιτων αρσενικών σε κάποιες περιπτώσεις

Ανθρωπωνυμία

Τα μακεδονικά ονόματα (της περιόδου πριν την επέκταση ανατολικά του Αξιού ή ατόμων του «Παλαιού βασιλείου» μετά την επέκταση) έχουν χωριστεί σε τέσσερις βασικές κατηγορίες από τον Μιλτιάδη Χατζόπουλο:

• «Επιχώρια», κυρίως λόγω της ιδιαίτερης φωνολογίας αλλά και του γεγονότος ότι χρησιμοποιήθηκαν σχεδόν αποκλειστικά από Μακεδόνες σε όλη την αρχαιότητα, ονόματα με καθαρά ελληνική ετυμολογία

• Κυρίως «πανελλήνια» ελληνικά ονόματα

• Μη ελληνικά ονόματα που έχουν συνδεθεί με άλλες γλώσσες (ιλλυρική, θρακική κ.λ.π.)

• Ονόματα αγνώστου ετυμολογίας

Βιβλιογραφία

• H. Ahrens De Graecae linguae dialectis, Goettingen, 1843.
• Albrecht von Blumenthal, Hesychstudien, Stuttgart, 1930.
• Edmonds, J.M. The Fragments of Attic Comedy, "Strattis, Passage 28". Leiden: Brill, 1957.
• Fasmer, M. The Etymological Dictionary of the Russian Language. Moscow, 1986.
• S. Hornblower, A. Spawforth (Editors), The Oxford Classical Dictionary, revised 3rd ed., New York/London, Oxford University Press, 2003.
• O. Hoffmann Die Makedonen. Ihre Sprache und ihr Volkstum, Goettingen 1906
• Brian Joseph (1999), Ancient Greek in: J. Garry, C. Rubino, A. Faber, R. French (editors), Facts About the World's Languages: An Encyclopedia of the World's Major Languages: Past and Present, New York/Dublin, H. W. Wilson Press, 2001
• Katcic, Ancient Languages of the Balkans, The Hague, Mouton (1976).
• J. P. Mallory, D. Q. Adams (edd.) Encyclopedia of Indo-European culture, 1997.
• Olivier Masson, Sur la Notation Occasionnelle du Digamma Grec par d'Autres Consonnes et la Glose Macédonienne Abroutes, Bulletin de la Société de Linguistique de Paris, t. XC, 1995, p. 231-239.
• Neroznak, V. Paleo-Balkan languages, Moscow, 1978.
• Pokorny, Julius, Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern, 1959.
• Rhomiopoulou, Katerina. An Outline of Macedonian History and Art. Greek Ministry of Culture and Science, 1980.
• G. Babiniotis Ancient Macedonian: The Place of Macedonian among the Greek Dialects in : A. M. Tamis (ed.), Macedonian Hellenism, Melbourne 1990, pp. 241–250
• C. Brixhe, A. Panayotou, Le Macédonien in: Langues indo-européennes, ed. Bader, Paris, 1994, 205–220.
• J. Chadwick The Prehistory of the Greek Language, Cambridge 1963
• In the Shadow of Olympus: The Emergence of Macedon - Eugene N. Borza, p. 94 (citing Hammond); G. Horrocks, Greek: A History of the Language and its Speakers (1993), ch.4.1.
• Παραπομπή 1: Γεώργιος Μπαμπινιώτης - Η διάλεξη δόθηκε στην αγγλική γλώσσα στο Wright Theatre της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Μελβούρνης και οργανώθηκε από το Αυστραλιανό Ινστιτούτο Μακεδονικών Σπουδών, το Ελληνικό Μουσείο και την Παμμακεδονική Ένωση Μελβούρνης στο πλαίσιο των ΔΗΜΗΤΡΙΩΝ 2012.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Κατάλογος αρχαίων επιγραφών στην Μακεδονία μαζί με τα κείμενα τους - epigraphy.packhum.org
• Ελληνομακεδονική Ομάδα (Ohio State University)
• Μακεδονική γλωσσολογία Αρχειοθετήθηκε 2007-06-22 στο Wayback Machine. (Central Connecticut State University)
• Γλωσσολόγος: Κατάλογος ελληνικού δένδρου
• Γλωσσολόγος:Κατάλογος αρχαίων γλωσσών
• Greek Language (Εγκυκλοπαίδεια Britannica 1911 edition)
• Ο Λίβιος περί των αρχαίων Μακεδόνων Αρχειοθετήθηκε 2016-03-03 στο Wayback Machine.
• Η γλώσσα των αρχαίων Μακεδόνων· νέα στοιχεία από την Πέλλα (Ιωάννη Μ. Ακαμάτη επίκουρου καθηγητή ΑΠΘ)
• Ο γλωσσολόγος Otto Hoffmann για την γλώσσα των αρχαίων Μακεδόνων

• αρχαία μακεδονική (linguaescriptaque)