Απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών στην Ελλάδα

Προσθήκη συνδέσεων
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Η απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών στην Ελλάδα είναι ένα ζήτημα που συνδέεται με τα ευρύτερα ζητήματα της προστασίας προσωπικών δεδομένων, ανεξιθρησκίας, και διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας. Από καταβολής του ελληνικού κράτους είναι, για λόγους ιστορικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς, μάθημα ομολογιακό της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης. Η συνταγματική ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, παρέχει την δυνατότητα απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών για λόγους θρησκευτικής συνείδησης. Όμως ο τρόπος με τον οποίο μπορεί κάποιος μαθητής να πάρει απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών όπως και το ποιοι δικαιούνται απαλλαγή είναι ασαφή και για αυτόν τον λόγο καθορίζονται με εγκυκλίους του Υπ. Παιδείας που εκδίδονται σχεδόν κάθε χρόνο. Οι εγκύκλιοι αυτές κάθε τόσο δημιουργούν διαμάχες ή και ρήξεις ανάμεσα στα εμπλεκόμενα μέρη.

Ιστορικό[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τι ίσχυε μέχρι το 2008[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι εγκύκλιοι του Υπουργείου Παιδείας μέχρι το 2002 αναφέρονταν αρχικά σε συγκεκριμένες περιπτώσεις μαθητών ή μαθητριών και ανέφεραν ότι η απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών μπορούσε επιτευχθεί με την κατάθεση υπεύθυνης δήλωσης των γονέων (ή του ίδιου του μαθητή ή της μαθήτριας εφόσον ήταν ενήλικος/-η) στην οποία δήλωναν σε ποιο δόγμα ανήκαν. Για παράδειγμα η εγκύκλιος 144483/13-01-1956[1] αναφέρει ότι οι ευαγγελικοί μαθητές είναι ετερόδοξοι και δικαιούνται απαλλαγή από τα Θρησκευτικά σύμφωνα με τον N. 4862/1931[2], τον Ν. 2329/1953[3] και το άρθρο 1 του τότε ισχύοντος Συντάγματος του 1952[4]. Στο ίδιο πνεύμα κινούνται η εγκύκλιος Γ2/3826/07-09-1987[5] και η διαταγή Γ1/11/02-01-1990[6] που αναφέρονται σε μαθητές, μάρτυρες του Ιεχωβά. Τον Νοέμβριο του 1995 το ΥΠΕΠΘ εξέδωσε μία γενικότερη εγκύκλιο[7] σύμφωνα με την οποία οι ετερόδοξοι, ετερόθρησκοι και άθρησκοι μαθητές απαλλάσσονταν από το μάθημα των Θρησκευτικών εφόσον οι δύο γονείς καταθέσουν στο σχολείο γραπτή δήλωση «από την οποία προκύπτει ότι ο μαθητής είναι άθρησκος, ή ετερόδοξος ή ετερόθρησκος». Μάλιστα στην εγκύκλιο σημειώνεται ότι «Τα παραπάνω ισχύουν […] ακόμα και στην περίπτωση που η ταυτότητα των μαθητών ή των κηδεμόνων τους γράφει ‘’Χριστιανός Ορθόδοξος’’».

Το 1998 εκδόθηκε το ΠΔ 201/1998 σχετικά με την οργάνωση και λειτουργία των Δημοτικών Σχολείων. Όσον αφορά στην απαλλαγή από τα Θρησκευτικά αναφέρει ότι μαθητές που ανήκουν σε άλλο δόγμα ή θρήσκευμα απαλλάσσονται από το μάθημα των Θρησκευτικών εφόσον το ζητήσουν οι γονείς τους με γραπτή δήλωση[8].

Η γνωμοδότηση της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τον Ιούνιο του 2002 το ΥΠΕΠΘ εξέδωσε εγκύκλιο σχετικά με τον τρόπο απαλλαγής[9] σύμφωνα με την οποία στην δήλωση των γονέων πρέπει να αναφέρεται ότι ο μαθητής δεν είναι χριστιανός ορθόδοξος αλλά δεν είναι υποχρεωτική η αναφορά του θρησκεύματός του.

Συμπτωματικά λίγες ημέρες μετά και με αφορμή καταγγελίες γονέων μαθητών που επιθυμούσαν απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών, η ανεξάρτητη Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ) εξέδωσε την απόφαση 77Α/2002 στην οποία «απευθύνει σύσταση, προειδοποιεί και καλεί τον υπεύθυνο επεξεργασίας του ΥΠΕΠΘ» να εκδώσει κάθε αναγκαία οδηγία ώστε εφεξής οι γονείς που επιθυμούν τα παιδιά τους να απαλλαγούν από το μάθημα των Θρησκευτικών «να μην ζητείται να δηλώνουν αν είναι άθρησκοι, ετερόδοξοι ή ετερόθρησκοι αλλά να ασκούν το δικαίωμά τους αυτό κατ’ επίκληση των πεποιθήσεων τους και χωρίς να προβαίνουν σε καμία περαιτέρω διευκρίνιση»[10]. Η ΑΠΔΠΧ στήριξε αυτήν την σύσταση στο ότι α) το θρήσκευμα αποτελεί ευαίσθητο προσωπικό δεδομένο και β) η δήλωση ότι κάποιος δεν είναι χριστιανός ορθόδοξος αποτελεί αρνητική δήλωση θρησκεύματος (δηλ. δεν δηλώνει μεν τι είναι αλλά δηλώνει τι δεν είναι).

Οι εγκύκλιοι Στυλιανίδη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το καλοκαίρι του 2008 εκδόθηκαν τρεις εγκύκλιοι (ευρύτερα γνωστές ως «εγκύκλιοι Στυλιανίδη») που δημιούργησαν σύγχυση στους διευθυντές των σχολείων και ένταση ανάμεσα στο ΥΠΕΠΘ και τον Συνήγορο του Πολίτη. Πιο συγκεκριμένα στις 10 Ιουλίου εκδόθηκε η εγκύκλιος 91109[11] σύμφωνα με την στην υπεύθυνη δήλωση για την απαλλαγή «θα αναφέρεται η επιθυμία απαλλαγής χωρίς να δηλώνεται ο λόγος της συγκεκριμένης επιλογής». Η εγκύκλιος αυτή εγκωμιάστηκε από τον Συνήγορο του Πολίτη, ο οποίος σε δελτίο τύπου στις 30 Ιουλίου εξέφρασε την ικανοποίησή του για την εγκύκλιο αυτή[12].

Στις 4 Αυγούστου εκδόθηκε η διευκρινιστική εγκύκλιος 104071[13] στην οποία αναφέρεται ξανά ότι «δεν είναι αναγκαία η αιτιολόγηση της άρνησης στην υπεύθυνη δήλωση», διευκρινίζεται ότι «η συγκεκριμένη διαδικασία ακολουθείται στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση εδώ και πάρα πολλά χρόνια» και τονίζεται ότι η διαδικασία αυτή εναρμονίζεται «με τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και των ανεξάρτητων αρχών της χώρας.»

Οι δύο αυτές εγκύκλιοι προκάλεσαν την αντίδραση ιεραρχών της Εκκλησίας της Ελλάδας όπως του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Άνθιμου[14][15] και του Μητροπολίτη Καλαβρύτων Αιγιαλείας Αμβρόσιου[16] αλλά και της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου[17][18][19][20] καθώς και της Πανελλήνιας Ένωσης Θεολόγων και του Ιερού Συνδέσμου Κληρικών Ελλάδος[21].

Το ΥΠΕΠΘ υπαναχώρησε κάτω από τις πιέσεις [22] και στις 26 Αυγ. 2008 εξέδωσε μία νέα, διφορούμενη εγκύκλιο, την εγκύκλιο Φ12/977/109744 σχετικά με την απασχόληση των απαλλασσόμενων μαθητών στην οποία αναφέρεται: «Οι μη Ορθόδοξοι μαθητές δηλ. οι αλλόθρησκοι ή ετερόδοξοι, οι οποίοι […] απαλλάσσονται από το μάθημα των Θρησκευτικών για λόγους συνείδησης, κατά την ώρα διδασκαλίας του συγκεκριμένου μαθήματος παρακολουθούν υποχρεωτικά τη διδασκαλία διαφορετικού διδακτικού αντικειμένου σε άλλο τμήμα της ίδιας τάξης […]»[23]. Η τελευταία εγκύκλιος δημιούργησε σύγχυση διότι ενώ στις δύο προηγούμενες εγκυκλίους δεν αναφερόταν τίποτα σχετικά με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των μαθητών και συνεπώς απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών μπορούσε να ζητήσει και ένας χριστιανός ορθόδοξος μαθητής (για λόγους συνείδησης που μπορεί να είχε), η τρίτη εγκύκλιος υπονοούσε ότι μόνον οι μη ορθόδοξοι μαθητές ήταν δυνατό να πάρουν απαλλαγή από το μάθημα. Επίσης η τρίτη εγκύκλιος ουσιαστικά παρείχε στους διευθυντές των σχολείων την αρμοδιότητα ελέγχου της προϋπόθεσης εξαίρεσης (να είναι ο αιτών μη ορθόδοξος)[23].

Τον Νοέμβριο ο Συνήγορος του Πολίτη, Γεώργιος Καμίνης, σε επιστολή του[24] στον Γ. Γούση, (Ειδικό γραμματέα Θεμάτων Σπουδών, Επιμόρφωσης και Καινοτομιών Α'βάθμιας και Β'βάθμιας Εκπαίδευσης) που είχε υπογράψει τις τρεις εγκυκλίους, ανέφερε πως διαπιστώθηκε ότι σε αρκετά σχολεία οι διευθυντές ζητούσαν από τους γονείς που αιτούνταν απαλλαγή των παιδιών τους από το μάθημα των Θρησκευτικών να βεβαιώσουν ότι δεν είναι χριστιανοί ορθόδοξοι («αρνητική δήλωση θρησκεύματος») εξαιτίας της ασάφειας που προκάλεσε η τρίτη εγκύκλιος. Πρότεινε α) να αποσαφηνιστεί η τρίτη εγκύκλιος και β) να ενημερωθούν οι διευθυντές και για τις δύο προηγούμενες εγκυκλίους. Λίγες ημέρες μετά ο ΥΠΕΠΘ, Ε. Στυλιανίδης, απαντώντας στην προηγούμενη επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη εγκάλεσε την ανεξάρτητη αρχή για «υπέρβαση των ορίων της θεσμικής της αρμοδιότητας»[25]. Ο Συνήγορος του Πολίτη υπερασπίστηκε την παρέμβασή του με νέα επιστολή στον ΥΠΕΠΘ[25].

Οι εγκύκλιοι Στυλιανίδη καταργήθηκαν από την εγκύκλιο Αρβανιτόπουλου.

2009–2010[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τον Ιούνιο του 2009 η σχετική εγκύκλιος[26] ανέφερε ότι σύμφωνα με την εγκύκλιο 109744 το μάθημα είναι υποχρεωτικό «αλλά δίνεται η δυνατότητα απαλλαγής στους αλλόθρησκους και ετερόδοξους μαθητές, οι οποίοι για λόγους συνείδησης δεν επιθυμούν να παρακολουθήσουν το εν λόγω μάθημα». Σε σχετική ερώτηση[27] του Φώτη Κουβέλη η Υφ. Παιδείας, Εύη Χριστοφιλοπούλου απάντησε ότι «επειδή έχει παρατηρηθεί κατάχρηση της δυνατότητας απαλλαγής από μη ετερόδοξους ή αλλόθρησκους μαθητές, ιδιαίτερα της Γ' Λυκείου λόγω φόρτου εργασίας, παραβιάζεται η αρχή της ίσης αντιμετώπισης των μαθητών και η αρχή της ίσης προσπάθειας για την απόκτηση απολυτηρίου. Επομένως οι μαθητές που δεν εμπίπτουν στην κατηγορία των αλλόθρησκων ή ετερόδοξων, δεν μπορούν να απαλλάσσονται […]»[28].

Η απόφαση του Διοικητικού Εφετείου Χανίων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τον Ιανουάριο του 2011 εννέα θεολόγοι καθηγητές Β’βάθμιας εκπαίδευσης έστειλαν στον Προϊστάμενο της Δ/νσης Β’βάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Χανίων αίτηση-υπόμνημα-διαμαρτυρία επειδή η ΕΛΜΕ Χανίων είχε αποστείλει έγγραφο στους διευθυντές των σχολείων «υποκαθιστώντας, ως μη έδει, την Πολιτεία και τον θεσμικό ρόλο της Διεύθυνσης [Β’βάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Χανίων]» με το οποίο «επιχειρεί κατά τρόπο άμεσο και παραπλανητικό να δώσει “εντολή” στους διευθυντές των σχολείων ότι δικαίωμα απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών, εκτός των αλλόθρησκων και ετερόδοξων, έχουν και οι έχοντες πρόβλημα συνείδησης». Έτσι παρουσιάζονται φαινόμενα κατάχρησης (30 απαλλασσόμενοι μαθητές σε σύνολο 200 σε κάποιο σχολείο του νομού) και του ζητούν να προβεί στις απαραίτητες ενέργειες προκειμένου να αποκατασταθεί η νομιμότητα[29]. Επειδή μετά την πάροδο τριών μηνών οι εννέα θεολόγοι δεν είχαν λάβει απάντηση (σιωπηρή άρνηση), τον Ιούνιο του 2011 κατέθεσαν αίτηση ακύρωσης κατά του Υπ. Παιδείας, διά Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων και του Προϊσταμένου της Δ/νσης Β’βάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Χανίων στο Διοικητικό Εφετείο Χανίων (ΔΕφ Χανίων).

Το ΔΕφ Χανίων έκανε δεκτή την αίτηση και ακύρωσε την σιωπηρή άρνηση του Προϊσταμένου της Δ/νσης Β’βάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Χανίων επικαλούμενο αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ 3533/1986[30], ΣτΕ 3356/1995[31]) σύμφωνα με τις οποίες:

  • η «συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού πρεσβεύει την Ορθόδοξη Χριστιανική Θρησκεία […] ως τούτο άλλωστε μαρτυρείται και από την γενόμενη στην κεφαλίδα του Συντάγματος, επίκληση της Αγίας Τριάδος»[32]
  • το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα χαρακτηρίζεται «επικρατούσα θρησκεία» στην Ελλάδα κατά το Σύνταγμα[29][33]
  • σκοπός της παρεχόμενης εκπαίδευσης είναι κατά το Σύνταγμα, μεταξύ άλλων, «η ανάπτυξη σε τουλάχιστον επαρκή βαθμό της θρησκευτικής συνείδησης των ελληνοπαίδων» και συνεπώς όπως τεκμαίρεται από τα παραπάνω «σύμφωνα με τις αρχές του ορθόδοξου χριστιανικού δόγματος».

Η εγκύκλιος Αρβανιτόπουλου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τον Σεπτέμβριο του 2013 ο τότε υπ. Παιδείας και Θρησκευμάτων, Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος εξέδωσε εγκύκλιο σύμφωνα με την οποία οι γονείς πρέπει να υποβάλουν υπεύθυνη δήλωση εντός πέντε ημερών από την έναρξη των μαθημάτων στην οποία «θα αναφέρεται ότι ο μαθητής δεν είναι Χριστιανός Ορθόδοξος ή επικαλείται λόγους θρησκευτικής συνείδησης, χωρίς να είναι υποχρεωτική η αναφορά του θρησκεύματος στο οποίο ανήκει»[34] . Επίσης η εγκύκλιος αυτή κατάργησε τις τρεις εγκυκλίους Στυλιανίδη). Η εγκύκλιος Αρβανιτόπουλου, παρά το ότι ουσιαστικά είναι ίδια με την πρώτη εγκύκλιο Στυλιανίδη, δεν συνάντησε την αντίδραση που είχαν συναντήσει οι εγκύκλιοι Στυλιανίδη.

Η εγκύκλιος Λοβέρδου[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στις 23 Ιανουαρίου 2015 δύο ημέρες πριν από τις βουλευτικές εκλογές ο τότε υπ. Παιδείας και Θρησκευμάτων, Ανδρέας Λοβέρδος εξέδωσε εγκύκλιο σύμφωνα με την οποία απαλλαγή δικαιούνται μόνον οι αλλόθρησκοι και ετερόδοξοι μαθητές, που επικαλούνται λόγους θρησκευτικής συνείδησης και στην υπεύθυνη δήλωση θα πρέπει να αναφέρεται ότι ο μαθητής δεν είναι χριστιανός ορθόδοξος, χωρίς όμως να είναι υποχρεωτική η αναφορά του θρησκεύματός του. Επίσης, καθιστά αρμόδιους τους διευθυντές των σχολείων «να ελέγχουν την τεκμηρίωση των προβαλλόμενων λόγων […] και κατόπιν να προβαίνουν στη χορήγηση νόμιμης απαλλαγής του μαθητή». Τέλος, η εγκύκλιος Λοβέρδου κατάργησε τις (ήδη καταργημένες) εγκυκλίους Στυλιανίδη και την εγκύκλιο Αρβανιτόπουλου[35].

Τον Αύγουστο του 2015 η ΑΠΔΠΧ εξέδωσε γνωμοδότηση με αφορμή αναφορά της Ένωσης Αθέων στην οποία ζητούσε την παρέμβαση της αρχής για ακύρωση της εγκυκλίου Λοβέρδου. Η Αρχή αποφάνθηκε ότι η εγκύκλιος Λοβέρδου πρέπει να ερμηνευτεί ως εξής: οι μαθητές (ή οι γονείς τους) δεν υποχρεούνται να δηλώσουν ότι δεν είναι χριστιανοί ορθόδοξοι αλλά αρκεί να επικαλεστούν λόγους συνείδησης (όπως όριζε η εγκύκλιος Αρβανιτόπουλου), εφόσον όμως αυτοί είναι πραγματικοί και επιβάλλουν την απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών. Αν δεν ερμηνευτεί με αυτόν τον τρόπο, έρχεται σε σύγκρουση με το άρθρο 13 παρ. 1 και 2 του Συντάγματος[36]. Άλλωστε οι εγκύκλιοι δεν μπορούν να θέτουν δευτερεύοντες δεσμευτικούς κανόνες δικαίου, εκτός κι αν έχουν σχετική νομοθετική εξουσιοδότηση. Πάντως το ζήτημα της νομιμότητας της απόφασης του διευθυντή (για το αν θα χορηγήσει ή όχι την απαλλαγή) μπορεί να κριθεί μόνον από τα διοικητικά δικαστήρια.[37].

Απασχόληση των απαλλασσόμενων μαθητών[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Όσες εγκύκλιοι αναφέρονταν στην απασχόληση των απαλλασσόμενων μαθητών κατά την διάρκεια του μαθήματος των Θρησκευτικών, επέβαλλαν οι απαλλασσόμενοι μαθητές να παρακολουθούν μάθημα άλλου τμήματος της ίδιας τάξης και αν αυτό δεν είναι δυνατό, να επιβλέπονται από διδάσκοντα που έχει κενό εκείνη την ώρα[34][35] ή να καθορίζεται με απόφαση του συλλόγου διδασκόντων[6][38][8].

Αντιδράσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κάθε φορά που το Υπ. Παιδείας εκδίδει νέα εγκύκλιο για την απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών υπάρχουν αντιδράσεις όσον αφορά α) στο ποιοι την δικαιούνται και β) στο περιεχόμενο της υπεύθυνης δήλωσης.

Δικαίωμα απαλλαγής[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Για τους ετερόδοξους, αλλόθρησκους και άθρησκους μαθητές υπάρχει γενικά συμφωνία ότι δικαιούνται απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών. Όσον αφορά στους χριστιανούς ορθόδοξους μαθητές οι απόψεις διίστανται.

Αυτοί που θεωρούν ότι οι χριστιανοί ορθόδοξοι μαθητές δεν δικαιούνται απαλλαγή, βασίζονται στο ότι σύμφωνα με το Σύνταγμα α) επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα είναι η χριστιανική ορθόδοξη θρησκεία[33] (άρα το περιεχόμενο του μαθήματος των Θρησκευτικών πρέπει να είναι σύμφωνο με αυτό το δόγμα) και β) ένας από τους σκοπούς της εκπαίδευσης είναι η ανάπτυξη θρησκευτικής συνείδησης[39] (συνεπώς οι χριστιανοί ορθόδοξοι μαθητές είναι υποχρεωμένοι να παρακολουθούν το μάθημα και δεν δικαιούνται απαλλαγή). Επίσης θεωρούν ότι οι χριστιανοί ορθόδοξοι μαθητές που ζητούν απαλλαγή καταχρώνται το δικαίωμα αυτό και στην πραγματικότητα δεν το κάνουν για λόγους συνείδησης αλλά για να μειώσουν τον φόρτο σχολικής εργασίας[28][29].

Αυτοί που θεωρούν ότι οι χριστιανοί ορθόδοξοι μαθητές δικαιούνται την απαλλαγή υποστηρίζουν ότι είναι δυνατό και αυτοί να επιθυμούν την απαλλαγή για λόγους συνείδησης. Επίσης θεωρούν ότι ένας χριστιανός ορθόδοξος μαθητής που ζητά απαλλαγή για να μειώσει τον φόρτο εργασίας έχει ήδη συνειδησιακά απομακρυνθεί από την θρησκεία[40]. Σε κάθε περίπτωση, δεδομένου ότι το θρήσκευμα αποτελεί ευαίσθητο προσωπικό δεδομένο και δεν πρέπει να αναγραφεί στην υπεύθυνη δήλωση[10], είναι αδύνατο να ελεγχθεί αν ένας μαθητής είναι χριστιανός ορθόδοξος ή όχι.

Περιεχόμενο υπεύθυνης δήλωσης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σύμφωνα το ΠΔ 201/1998 η αίτηση για απαλλαγή μαθητών από τα Θρησκευτικά γίνεται «εφόσον το ζητήσουν οι γονείς τους με γραπτή δήλωση»[8]. Από τότε όλες οι εγκύκλιοι διευκρινίζουν ότι η υπεύθυνη δήλωση μπορεί να γίνει από τον μαθητή (εφόσον είναι ενήλικος) ή και από τους δύο γονείς (ή από τον γονέα που έχει την κηδεμονία του μαθητή) με θεωρημένο το γνήσιο της υπογραφής.

Γενικά είναι αποδεκτό ότι στην αιτιολόγηση της αίτησης δεν είναι απαραίτητο να δηλωθεί το συγκεκριμένο θρήσκευμα ή δόγμα στο οποίο ανήκει ο μαθητής, διότι αυτό αποτελεί ευαίσθητο προσωπικό δεδομένο[10][37]. Από κει και πέρα, ο Συνήγορος του Πολίτη και η ΑΠΔΠΧ υποστηρίζουν ότι στην υπεύθυνη δήλωση δεν χρειάζεται καν να δηλώσουν ότι δεν είναι χριστιανοί ορθόδοξοι, διότι αυτό αποτελεί αρνητική δήλωση θρησκεύματος. Επιπλέον είναι δυνατό και κάποιος χριστιανός ορθόδοξος μαθητής ή οι γονείς του να θέλουν απαλλαγή από το μάθημα για λόγους συνείδησης. Η αντίθετη άποψη ισχυρίζεται ότι αφενός οι χριστιανοί ορθόδοξοι μαθητές δεν δικαιούνται απαλλαγή (βλ. προηγούμενη υποενότητα) αφετέρου, αν δεν δηλώνει ο αιτών ότι δεν είναι χριστιανός ορθόδοξος τότε θα ζητούν απαλλαγή και πολλοί χριστιανοί ορθόδοξοι μαθητές και το μάθημα θα καταστεί de facto προαιρετικό[21].

Αντιδράσεις στις εγκυκλίους Στυλιανίδη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Ιερά Σύνοδος αλλά και μεμονωμένοι ιεράρχες της Εκκλησίας της Ελλάδας είχαν αντιδράσει έντονα στις εγκυκλίους Στυλιανίδη (βλ. σχετική υποενότητα). Πιο συγκεκριμένα, ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Άνθιμος κατηγόρησε το Υπ. Παιδείας ότι καθιστά προαιρετικό το μάθημα των Θρησκευτικών, ότι αν δεν αποσυρθεί η εγκύκλιος «θα το πληρώσουμε πολλαπλώς πάρα πολύ και ιδιαίτερα όλοι εσείς που θα το ψηφίσετε» και κάλεσε τον κόσμο να αντιδράσει[15]. Ο Μητροπολίτης Καλαβρύτων και Αιγιαλείας Αμβρόσιος κατηγόρησε τους «ψευτοπροοδευτικούς εγκεφάλους του Υπ. Παιδείας» ότι «χωρίς ούτε τα προσχήματα διαλόγου και δημοκρατικών διαδικασιών να κρατήσουν […] αποφασίζουν και διατάσσουν την ουσιαστική κατάργηση του μαθήματος των Θρησκευτικών». Η Διαρκής Ιερά Σύνοδος δεν αναγνώρισε την νομιμότητα των εγκυκλίων και θεώρησε ότι οι εγκύκλιοι ουσιαστικά καθιστούν το μάθημα προαιρετικό. Ζήτησε από το ΥΠΕΠΘ να τις αποσύρει και να επαναφέρει την εγκύκλιο 61723/2002 στην οποία ο αιτών έπρεπε να δηλώσει ότι δεν είναι χριστιανός ορθόδοξος[20]. Τέλος, η Πανελλήνια Ένωση Θεολόγων εξέφρασε την έντονη διαμαρτυρία της προς την κυβέρνηση και την ηγεσία του ΥΠΕΠΘ διότι «στο μέσον του καλοκαιριού και ενώ όλοι ετοιμάζονται για τις διακοπές του Αυγούστου, εξαπέλυσε την επίμαχη εγκύκλιο, με την οποία το μάθημα των Θρησκευτικών […] πρακτικώς μεταβάλλεται σε μάθημα επιλεγόμενο» και κάλεσε το ΥΠΕΠΘ να αποσύρει τις εγκυκλίους[21]. Ομοίως και ο Ιερός Σύνδεσμος Κληρικών Ελλάδος ζήτησε την απόσυρση των εγκυκλίων και κατηγόρησε την ηγεσία του ΥΠΕΠΘ ότι «συμπράττει (άθελά του;) στη γενικότερη μαζική εκστρατεία ημεδαπών και αλλοδαπών μαινομένων ‘‘καλοθελητών’’ κατά της μητρός και τροφού του έθνους μας Ορθοδόξου Εκκλησίας»[21].

Αντιδράσεις στην πρόθεση απλοποίησης της διαδικασίας απαλλαγής[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τον Σεπτέμβριο του 2015 ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος αντέδρασε έντονα[41][42] στην τοποθέτηση της αν. υπ. Παιδείας, Σίας Αναγνωστοπούλου, ότι θα πρέπει να απλοποιηθεί η διαδικασία απαλλαγής από τα Θρησκευτικά[43]. Πιο συγκεκριμένα φέρεται ότι είχε δηλώσει ότι «δεν είναι δυνατόν να οφείλει να δηλώνει ο μαθητής σε δημόσιο έγγραφο το θρήσκευμά του (ή την ιδιότητα του άθεου), ώστε να εξασφαλίσει την απαλλαγή. Κακώς δεν το αλλάξαμε ως τώρα, θα το αλλάξουμε»[42][43]. Ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος σχολίασε ότι η πρόθεση να απλοποιηθεί η διαδικασία απαλλαγής από τα Θρησκευτικά «δεν είναι του Υπουργείου· κάποια κυρία, η οποία έχει ορισμένες ιδέες, της ήρθε στο μυαλό της […] Πρέπει οι Έλληνες επιτέλους να σοβαρευτούμε και να μην ακούμε τις ανοησίες του ενός και του άλλου.»

Η Σ. Αναγνωστοπούλου μετά την αντίδραση του Αρχιεπισκόπου Ιερώνυμου υποστήριξε ότι οι δηλώσεις της παραποιήθηκαν[44].

Αντιδράσεις από διευθυντές σχολείων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά καιρούς έχουν γίνει καταγγελίες από γονείς ότι οι διευθυντές κάποιων σχολίων δεν δέχονται τις υπεύθυνες δηλώσεις με τις οποίες αιτούνται την απαλλαγή. Για παράδειγμα και όπως προκύπτει από την αλληλογραφία της Δ/νσης Β' βάθμιας Εκπαίδευσης Αν. Αττικής, ο διευθυντής του 1ου Γυμνασίου Γλυκών Νερών αρνήθηκε να χορηγήσει την απαλλαγή σε μαθητή της Β' Γυμνασίου παρά τη γραπτή δήλωση των γονέων και τις επανειλημμένες προσφυγές τους στις αρμόδιες αρχές επειδή «εφαρμόζει πρώτα τον νόμο του Χριστού»[45]. Ακόμα, γονείς μαθητών κατήγγειλαν ότι ο διευθυντής του ΓΕΛ Ακρωτηρίου απέρριψε τις αιτήσεις απαλλαγής στις οποίες δεν δηλωνόταν ότι οι μαθητές ήταν αλλόθρησκοι, ετερόδοξοι ή άθεοι παρά το γεγονός ότι ίσχυε η εγκύκλιος Αρβανιτόπουλου σύμφωνα με την οποία αρκούσε απλώς η επίκληση λόγων συνείδησης για την απαλλαγή[46][47].

Εξελίξεις 2016 έως 2023, Παρούσα Κατάσταση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Από το 2016 και έπειτα, δημοσιεύεται σχεδόν ετησίως νέα εγκύκλιος σχετικά με την απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών, ενώ η διαδικασία απαλλαγής έχει περάσει από διάφορα δικαστήρια, το ΣτΕ και το ΕΔΔΑ με διάφορες αποφάσεις. Η κατάσταση το 2023 συνοψίζεται στο ότι σύμφωνα με το ΣτΕ το μάθημα είναι ομολογιακό και υποχρεωτικό, ενώ προβλέπεται εναλλακτικό μάθημα το οποίο πρέπει να ξεκινήσει από το Σεπτέμβριο του 2023. Το ΕΔΔΑ έχει αποφασίσει ότι η απαλλαγή πρέπει να δίνεται σε όλους χωρίς οποιαδήποτε αναφορά σε θρήσκευμα. Παρόλα αυτά, η τελευταία εγκύκλιος του Υπουργείου Παιδείας, το 2022 εξακολουθεί να ορίζει ότι η απαλλαγή πρέπει να γίνεται με επίκληση "λόγων θρησκευτικής συνείδησης".[48]. Εναντίον της απόφασης αυτής εκκρεμεί απόφαση του ΣτΕ μετά την προσφυγή της Ένωσης Αθέων και οικογενειών μαθητών [49]

Αναλυτικά: Στις 31-10-2019 το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου με ομόφωνη απόφασή του επί της υποθέσεως Παπαγεωργίου και λοιποί κατά Ελλάδας, αποφάνθηκε ότι η υποχρεωτική συμμετοχή στο μάθημα των θρησκευτικών στα ελληνικά σχολεία είναι αντίθετη με την Ευρωπαϊκή Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και επεσήμανε ότι οι ελληνικές αρχές δεν έχουν το δικαίωμα να υποχρεώνουν τους ιδιώτες να φανερώνουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους.[50]

Στις 07-07-2022 Η Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ), με την υπ’ αριθμ. 1478/2022 απόφασή της, ακύρωσε Κοινή Υπουργική Απόφαση του 2021, κατά το μέρος που προβλέπεται η απαλλαγή των μαθητών από το μάθημα των Θρησκευτικών, καθώς δεν προηγήθηκε της έκδοσης της ΚΥΑ η γνώμη της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα για αυτό το θέμα.[51]

Στις 22-08-2022 η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα εξέδωσε τη δεσμευτική γνωμοδότηση με αριθμό 2/2022. Σύμφωνα με αυτή, η απαλλαγή των μαθητών από τα θρησκευτικά οφείλει να γίνεται με απλή επίκληση σε λόγους συνείδησης, δίνοντας μάλιστα αυτό το δικαίωμα σε όλους, χωρίς οποιαδήποτε καταγραφή ή έλεγχο θρησκευτικών πεποιθήσεων.[52]

Σχετικά λήμματα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ «Εγκ. 144483/13-01-1956» (PDF). ΥΠΕΠΘ. 13 Ιανουαρίου 1956. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 17 Αυγούστου 2014. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  2. ↑ «Ν. 4662/1931 (ΦΕΚ Α' 2/1931) «Περί των ξένων σχολείων» (άρθρο 6)». Εφημερίδα της Κυβέρνησης. 7 Ιανουαρίου 1931. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. [νεκρός σύνδεσμος]
  3. ↑ «N. 2329/1953 (ΦΕΚ Α' 68/1953) «Περί κυρώσεως της από 4ης Νοεμβρίου 1950 Διεθνούς Συμβάσεως της Ρώμης περί προασπίσεως των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών και του από 20ής Μαρτίου 1952 προσθέτου εις αυτήν Πρωτοκόλλου των Παρισίων»». Εφημερίδα της Κυβέρνησης. 21 Μαρτίου 1953. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. [νεκρός σύνδεσμος]
  4. ↑ «Ψήφισμα (ΦΕΚ Α' 1/1952) «Περί ψηφίσεως του υπό της Επιτροπής του ΞΗ΄/1949 Ψηφίσματος της Δ' Αναθεωρητικής Βουλής συνταχθέντος νέου Συντάγματος»». Εφημερίδα της Κυβέρνησης. 1 Ιανουαρίου 1952. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. [νεκρός σύνδεσμος]
  5. ↑ «Γ2/3826/07-09-1987» (PDF). ΥΠΕΠΘ. 7 Σεπτεμβρίου 1987. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 5 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  6. ↑ 6,0 6,1 «Διαταγή Γ1/11/02-01-1990» (PDF). ΥΠΕΠΘ. 2 Ιανουαρίου 1990. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 5 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  7. ↑ «Εγκ. Γ2/8904 «Διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών»» (PDF). ΥΠΕΠΘ. 29 Νοεμβρίου 1995. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 17 Αυγούστου 2014. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 «ΠΔ 201/1998 (ΦΕΚ Α' 161) «Οργάνωση και λειτουργία Δημοτικών Σχολείων» (άρθρο 13, παρ. 10)». Εφημερίδα της Κυβέρνησης. 13 Ιουλίου 1998. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. [νεκρός σύνδεσμος]
  9. ↑ «Γ2/61723/13-06-2002 «Απαλλαγή από το μάθημα των Θρησκευτικών»» (PDF). ΥΠΕΠΘ. 13 Ιουνίου 2002. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 «Απόφαση αρ. 77Α/2002» (PDF). Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα. 25 Ιουνίου 2002. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 28 Ιουνίου 2015. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  11. ↑ «Εγκ. 91109/10-07-2008 «Ρύθμιση μαθητικών θεμάτων»» (PDF). ΥΠΕΠΘ. 10 Ιουλίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 30 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  12. ↑ Συνήγορος του Πολίτη (2008-07-31). Ο Συνήγορος του Πολίτη για το μάθημα των Θρησκευτικών. Δελτίο τύπου. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05.
  13. ↑ «Εγκ. 104071/Γ2/04-08-2008 «Ρύθμιση μαθητικών θεμάτων»» (PDF). ΥΠΕΠΘ. 4 Αυγούστου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 1 Δεκεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  14. ↑ «Αντίθεση Ανθίμου για τη ρύθμιση». ΣΚΑΙ. 2008-08-03. http://www.skai.gr/mobile/article?aid=89990. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. [νεκρός σύνδεσμος]
  15. ↑ 15,0 15,1 Ριτζαλέου, Μαρία (2008-08-04). «"Αφορισμοί" για τα Θρησκευτικά». Έθνος. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2014-10-22. https://web.archive.org/web/20141022133705/http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. 
  16. ↑ Μητροπολίτης Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, Αμβρόσιος (6 Αυγούστου 2008). «Για το μάθημα των Θρησκευτικών — Μπήκε και η ταφόπλακα της παιδείας». mkka.blogspot.com. Ανακτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 2015. 
  17. ↑ «Το σήριαλ των Θρησκευτικών». ΣΚΑΙ. 2008-08-05. http://www.skai.gr/mobile/article?aid=90286. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. [νεκρός σύνδεσμος]
  18. ↑ «ΔΙΣ για το μάθημα των Θρησκευτικών». ΣΚΑΙ. 2008-08-27. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-03-06. https://web.archive.org/web/20160306084828/http://www.skai.gr/mobile/article?aid=92058. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. 
  19. ↑ «Οι μη Ορθόδοξοι μαθητές θα μπορούν να παρακολουθούν άλλο μάθημα την ώρα των Θρησκευτικών». Καθημερινή. 2008-08-28. http://www.kathimerini.gr/332547/article/epikairothta/ellada/oi-mh-or8odo3oi-ma8htes-8a-mporoyn-na-parakoloy8oyn-allo-ma8hma-thn-wra-twn-8rhskeytikwn. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Νικολόπουλος, Γιάννης (2008-08-28). «Πάρτε την πίσω, λέει η Εκκλησία - Εμμένει το υπουργείο Παιδείας». Το Βήμα. http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=10416. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. 
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 «Οδηγούν προς κατάργηση το μάθημα των Θρησκευτικών». Το Παρόν. 2008-08-10. http://www.paron.gr/v3/new.php?id=30709&colid=&catid=33&dt=2008-08-10%200:0:0. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. 
  22. ↑ Καλημέρη, Χαρά (2008-11-22). «Ο υπουργός γράφει… ιστορία και στα Θρησκευτικά». Ημερησία. http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=26510&subid=2&pubid=4033152. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. 
  23. ↑ 23,0 23,1 ΥΠΕΠΘ, Εγκ. Φ12/977/109744/Γ1/26-08-2008 «Απασχόληση μαθητών» Αρχειοθετήθηκε 2020-11-30 στο Wayback Machine.. 26 Αυγ. 2008. Ανακτήθηκε στις 7 Νοε. 2015.
  24. ↑ «Επιστολή στον Ειδ. Γραμ. Θεμάτων Σπουδών, Επιμόρφωσης και Καινοτομιών, Υπ. Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων» (PDF). Συνήγορος του Πολίτη. 14 Νοεμβρίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 30 Νοεμβρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  25. ↑ 25,0 25,1 «Επιστολή στον Υπ. Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων» (PDF). Συνήγορος του Πολίτη. 21 Νοεμβρίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 15 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  26. ↑ «Εγκ. 72719/Γ2/22-6-2009 «Απάντηση σε επιστολή σχετικά με το μάθημα των Θρησκευτικών»» (PDF). ΥΠΕΠΘ. 22 Ιουνίου 2009. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 13 Σεπτεμβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  27. ↑ Κουβέλης, Φώτης (14 Μαΐου 2010). «Ερώτηση 10189/14-5-2010 «Απαλλαγή μαθητών από το μάθημα των Θρησκευτικών»» (PDF). Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  28. ↑ 28,0 28,1 Χριστοφιλοπούλου, Εύη (25 Ιουνίου 2010). ««Απάντηση στην ερώτηση με αριθμό 10189/14-5-2010»» (PDF). Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 ««Απόφαση 115/2012 σχετικά με την υποχρεωτική παρακολούθηση του μαθήματος των θρησκευτικών — Απαλλαγή — Παράλειψη οφειλόμενης νόμιμης ενέργειας»» (PDF). Διοικητικό Εφετείο Χανίων. 27 Μαΐου 2008. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  30. ↑ «Απόφαση 3533/1986». Συμβούλιο της Επικρατείας, Τμήμα Γ’. 1986. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  31. ↑ «Απόφαση 3356/1995». Συμβούλιο της Επικρατείας, Τμήμα ΣΤ’. 13 Φεβρουαρίου 1995. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  32. ↑ Σύνταγμα της Ελλάδας — Όπως αναθεωρήθηκε με το ψήφισμα της 27ης Μαΐου 2008 της Η’ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων (PDF). Βουλή των Ελλήνων. 2013 [2008]. ISBN 978-960-560-097-6. 
  33. ↑ 33,0 33,1 «Σύνταγμα της Ελλάδας, (άρθρο 3 — Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας)». Η Βουλή των Ελλήνων. 27 Μαΐου 2008. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  34. ↑ 34,0 34,1 «Εγκ. 133099/Γ2/19-09-2013 «Ρύθμιση μαθητικών θεμάτων»» (PDF). ΥΠΘ. 19 Σεπτεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  35. ↑ 35,0 35,1 «Εγκ. 12773/Δ2/23-01-2015 «Ρύθμιση μαθητικών θεμάτων»» (PDF). ΥΠΕΠΘ. 23 Ιανουαρίου 2015. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 27 Δεκεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  36. ↑ «Σύνταγμα της Ελλάδας, (άρθρο 13 — Θρησκευτική ελευθερία)». Η Βουλή των Ελλήνων. 27 Μαΐου 2008. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  37. ↑ 37,0 37,1 «Γνωμοδότηση αρ. 4/2015 «Απαλλαγή των μαθητών από το μάθημα των Θρησκευτικών»». Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα. 6 Αυγούστου 2015. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  38. ↑ «Εγκ. Γ1/7231/24-01-2002 «Απασχόληση μη ορθόδοξων μαθητών κατά την ώρα της διδασκαλίας των Θρησκευτικών»» (PDF). ΥΠΕΠΘ. 24 Ιανουαρίου 2002. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  39. ↑ «Σύνταγμα της Ελλάδας, (άρθρο 16 — Παιδεία, τέχνη, επιστήμη)». Η Βουλή των Ελλήνων. 27 Μαΐου 2008. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  40. ↑ Ένωση Αθέων (2015-01-30). Για την τελευταία εγκύκλιο του προηγούμενου υπ. παιδείας για την απαλλαγή από τα θρησκευτικά.. Δελτίο τύπου. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05.[νεκρός σύνδεσμος]
  41. ↑ «Ιερώνυμος κατά Αναγνωστοπούλου για τα Θρησκευτικά». Η Εφημερίδα των Συντακτών. 2015-09-27. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2015-10-30. https://web.archive.org/web/20151030180158/http://www.efsyn.gr/arthro/ieronymos-kata-anagnostopoyloy-gia-ta-thriskeytika. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. 
  42. ↑ 42,0 42,1 «Ιερώνυμος κατά Αναγνωστοπούλου για την απαλλαγή από τα θρησκευτικά: "Να μην ακούμε ανοησίες"». tvxs.gr. 27 Σεπτεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 2015. 
  43. ↑ 43,0 43,1 «Απλοποίηση της απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών». Η Εφημερίδα των Συντακτών. 2015-09-25. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2015-10-28. https://web.archive.org/web/20151028212907/http://www.efsyn.gr/arthro/aplopoiisi-tis-apallagis-apo-mathima-ton-thriskeytikon. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. 
  44. ↑ «Σία Αναγνωστοπούλου: Παραποίηση των δηλώσεων για το μάθημα των Θρησκευτικών». Ναυτεμπορική. 2015-09-28. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2015-10-31. https://web.archive.org/web/20151031185022/http://www.naftemporiki.gr/story/1009680/sia-anagnostopoulou-parapoiisi-ton-diloseon-gia-to-mathima-ton-thriskeutikon. Ανακτήθηκε στις 2015-11-05. 
  45. ↑ Π. Τατσόπουλος· Ν. Αθανασίου· Ν. Βούτσης· Θ. Δρίτσας· Β. Κατριβάνου· Τ. Κουράκης· Στ. Παναγούλης· Αφ. Σταμπουλή (25 Ιανουαρίου 2013). «Ερώτηση 6341/2013 «Παραβίαση του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας»» (PDF). Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  46. ↑ Γ. Γκιόκας· Δ. Μανωλάκου· Σπ. Χαλβατζής (14 Νοεμβρίου 2014). «Ερώτηση 4589/2014 «Απαλλαγή μαθητών από το μάθημα των Θρησκευτικών»» (PDF). Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2015. 
  47. ↑ «Γονείς μαθητών ΓΕΛ Ακρωτηρίου Χανίων: Σχετικά με την απαλλαγή από τα Θρησκευτικά των παιδιών μας». www.alfavita.gr. 18 Νοεμβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 2015. 
  48. ↑ https://www.2020mag.gr/themata/1567-me-entoli-kerameos-mono-me-ypeythyni-dilosi-i-apallagi-mathiton-apo-ta-thriskeftika Με εντολή Κεραμέως: Μόνο με υπεύθυνη δήλωση η απαλλαγή μαθητών από τα Θρησκευτικά
  49. ↑ https://www.e-prologos.gr/%CF%84%CE%BF-%CF%85%CF%80%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B3%CE%B5%CE%AF%CE%BF-%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CF%89%CF%82-%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%AC-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CE%BA%CE%BA%CE%BB/ Το υπουργείο Παιδείας ως ουρά της Εκκλησίας στο ΣτΕ για την απαλλαγή από τα θρησκευτικά
  50. ↑ https://www.lawspot.gr/nomika-nea/ihiri-katadiki-tis-elladas-apo-edda-gia-systima-apallagis-apo-ti-didaskalia-ton?lspt%20destination=upgrade «Ηχηρή» καταδίκη της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ για το σύστημα απαλλαγής από τη διδασκαλία των θρησκευτικών
  51. ↑ https://www.kathimerini.gr/society/561945523/thriskeytika-to-ste-akyrose-tin-ypoyrgiki-apofasi-gia-tin-apallagi-ton-mathiton/ Θρησκευτικά: Το ΣτΕ ακύρωσε την υπουργική απόφαση για την απαλλαγή των μαθητών
  52. ↑ https://union.atheia.gr/apallagi-gia-olous-2022/ Δελτίο Τύπου: Σχετικά με την πρόσφατη γνωμοδότηση της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα
π • σ • ε Εκπαίδευση στην Ελλάδα
Βαθμίδες
Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση
Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση
Επαγγελματική Εκπαίδευση
ΕΠΑΣ ΟΑΕΔ • Ινστιτούτο Επαγγελματικής Κατάρτισης • Εργαστήριο Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης • Σχολή Επαγγελμάτων Κρέατος • Επαγγελματικές Σχολές Κατάρτισης Εργαστηριακό Κέντρο
Τριτοβάθμια Εκπαίδευση
Φορείς
Επιτελικοί φορείς
Συνδικαλισμός
Περιφερειακές Διευθύνσεις Εκπαίδευσης
Περιφερειακή Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης • Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης • Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης
Λοιποί φορείς
Λοιπά
Επίσημη ιστοσελίδα: minedu.gov.gr (Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων) iep.edu.gr (Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής)
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Απαλλαγή_από_το_μάθημα_των_Θρησκευτικών_στην_Ελλάδα&oldid=10211726"