Ανατολικό Τιμόρ

Επεξεργασία συνδέσμων
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Συντεταγμένες: 8°58′00″S 125°45′00″E / 8.9667°S 125.75°E / -8.9667; 125.75

Λαϊκή Δημοκρατία του
Ανατολικού Τιμόρ
Repúblika Demokrátika
Timór Lorosa'e
República Democrática de
Timor-Leste

Σημαία
Εθνόσημο
Εθνικό σύνθημα: "Unidade, Ação, Progresso"(στα πορτογαλικά)
("Ενότητα, Δράση, Πρόοδος")
Τοποθεσία της χώρας στον κόσμο
Η θέση του Ανατολικού Τιμόρ (πράσινο)
και μεγαλύτερη πόληΝτίλι
8°35′S 125°36′E / 8.583°S 125.600°E / -8.583; 125.600 (Ντίλι)
Τετούμ, Πορτογαλικά1
Ημιπροεδρικη Δημοκρατία
Ζοζέ Ράμος Όρτα
Ταούρ Ματάν Ρουάκ
Ανεξαρτησία
Από την Πορτογαλία
Από την Ινδονησία
Ισχύον Σύνταγμα
28 Νοεμβρίου 1975
20 Μαΐου 2002
22 Μαρτίου 2002
 • Σύνολο
 • % Νερό
14.919 km2 (158η)
αμελητέο
Πληθυσμός
 • Εκτίμηση 2023 
 • Απογραφή 2015 
 • Πυκνότητα 
1.354.662[1] (157η) 
1.183.643[2]  
90,8 κατ./km2 (124η) 
ΑΕΠ (ΙΑΔ)
 • Ολικό  (2016)
 • Κατά κεφαλή 
4,975 δισ. $[3] (160η)  
4.186 $[3] (135η) 
ΑΕΠ (ονομαστικό)
 • Ολικό  (2016)
 • Κατά κεφαλή 
2,498 δισ. $[3] (172η)  
2.102 $[3] (158η) 
ΔΑΑ (2021)Μείωση 0,607[4] (140η) – μεσαίος
ΝόμισμαΔολάριο ΗΠΑ2 (USD)
(UTC +9)
Internet TLD.tl3
Οδηγούν στααριστερά
Κωδικός κλήσης+670
1 Επιπλέον τα ινδονησιακά και τα αγγλικά αναγνωρίζονται από το Σύνταγμα της χώρας ως γλώσσες εργασίας.
2 Το Ανατολικό Τιμόρ εκδίδει κέρματα σεντάβος, τα οποία χρησιμοποιούνται μαζί με τα αμερικάνικα σεντ.
3 Παλιότερα το .tp, το οποίο σταδιακά αποσύρεται

Το Ανατολικό Τιμόρ (τέτουμ: Repúblika Demokrátika Timór-Leste, πορτογαλικά: República Democrática de Timor-Leste‎, Τιμόρ-Λέστε, επίσημη ονομασία: Λαϊκή Δημοκρατία του Ανατολικού Τιμόρ), επίσης γνωστό απλά ως Τιμόρ, είναι χώρα της Νοτιοανατολικής Ασίας, που καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του νησιού Τιμόρ και περιλαμβάνει ακόμη τα νησιά Αταούρο, Τζάκο και Οεκούσε. Το δυτικό τμήμα του νησιού ανήκει στην Ινδονησία. Έχει συνολική έκταση 14.919 τ.χλμ. και πληθυσμό 1.354.662[1] κατοίκους, σύμφωνα με επίσημη εκτίμηση για το 2023 (157η στον κόσμο). Πρόκειται για τη μοναδική χώρα της Ασίας που βρίσκεται εξολοκλήρου στο νότιο ημισφαίριο της Γης.

Η Αυστραλία είναι ο νότιος γείτονας της χώρας, με την οποία διατηρεί θαλάσσια σύνορα στη Θάλασσα του Τιμόρ.

Το Τιμόρ υπήρξε πορτογαλική αποικία από τον 16ο αιώνα. Όταν το 1975 η Πορτογαλία παραχώρησε ανεξαρτησία, στο Τιμόρ εισέβαλε η Ινδονησία. Η χώρα παρέμεινε υπό ινδονησιακή κατοχή έως το 1999 και έγινε πλήρως ανεξάρτητη το 2002. Ήταν γνωστό ως Πορτογαλικό Τιμόρ μέχρι τις 28 Νοεμβρίου 1975, όταν το Επαναστατικό Μέτωπο για ένα Ανεξάρτητο Ανατολικό Τιμόρ κήρυξε την ανεξαρτησία της περιοχής. Εννέα ημέρες αργότερα, ο ινδονησιακός στρατός εισέβαλε και κατέλαβε το Ανατολικό Τιμόρ. Το Ανατολικό Τιμόρ έλαβε τον τίτλο της 27ης επαρχίας της Ινδονησίας το επόμενο έτος. Η ινδονησιακή κατοχή του Ανατολικού Τιμόρ δεν ήταν ποτέ ειρηνική. Μέχρι το 1999, η ιστορία του Ανατολικού Τιμόρ χαρακτηριζόταν από τακτικές, συνεχείς συγκρούσεις μεταξύ των αυτονομιστών και του ινδονησιακού στρατού.

Το 1999, μετά την αποδοχή της ιδέας της αυτοδιάθεσης υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών, η Ινδονησία παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμα της στην περιοχή, αλλά και από τον έλεγχο της επικράτειας του ανατολικού Τιμόρ. Με την ονομασία Ανατολικό Τιμόρ, η πρώην ινδονησιακή επαρχία έγινε το πρώτο κυρίαρχο κράτος το οποίο ανεξαρτητοποιήθηκε τον εικοστό αιώνα. Το Ανατολικό Τιμόρ έγινε ανεξάρτητο 20 Μαΐου 2002 και προσχώρησε στα Ηνωμένα Έθνη[5] και στην Κοινότητα Πορτογαλόφωνων Χωρών.[6] Το 2011, το Ανατολικό Τιμόρ ανακοίνωσε την πρόθεσή του να γίνει το ενδέκατο μέλος της Ένωσης Εθνών της Νοτιοανατολικής Ασίας.[7] Το Ανατολικό Τιμόρ και οι Φιλιππίνες είναι δύο καθολικά έθνη στη Νοτιοανατολική Ασία.[8]

Ετυμολογία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η λέξη Τιμόρ προέρχεται από τη λέξη τιμούρ (η οποία σημαίνει "ανατολή" στα μαλαϊκά). Η λέξη τιμούρ μεταγράφηκε ως "Τιμόρ" στα πορτογαλικά και από εκεί σε όλο τον κόσμο. Έτσι προέκυψε το ταυτόσημο τοπωνύμιο Τιμόρ Τιμούρ στα ινδονησιακά. Η ινδονησιακή ονομασία του Τιμόρ στα ελληνικά μεταφράζεται ως "Ανατολική Ανατολή". Στα Πορτογαλικά, η χώρα ονομάζεται Τιμόρ-Λέστε (όπου Λέστε σημαίνει ανατολή). Στα Τέτουμ η χώρα λέγεται Τιμόρ Λοροσά'ε (όπου λοροσά'ε σημαίνει ανατολή, κυριολεκτικά το λοροσάε σημαίνει "ανατέλλων ήλιος").

Επίσημα το κράτος αποκαλείται Λαϊκή Δημοκρατία του Ανατολικού Τιμόρ στα ελληνικά, República Democrática de Timor-Leste στα πορτογαλικά,[9] και Repúblika Demokrátika Timór-Leste στα Τέτουμ.[10] Στο πρότυπο ISO 3166-1 του Διεθνούς Οργανισμού Τυποποίησης η χώρα έχει τους κωδικούς TLS και TL. Η διεθνής ονομασία του κράτους στα αγγλικά και τις άλλες γλώσσες είναι η Τιμόρ-Λέστε (Timor-Leste), όνομα το οποίο έχει υιοθετηθεί από τα Ηνωμένα Έθνη,[11] την Ευρωπαϊκή Ένωση,[12] και τους εθνικούς οργανισμούς τυποποίησης της Γαλλίας (AFNOR), των Ηνωμένων Πολιτειών (Αμερικανικό Εθνικό Ίδρυμα Προτυποποίησης), [13] του Ηνωμένου Βασιλείου (Βρετανικό Ινστιτούτο Προτύπων), της Γερμανίας (Γερμανικό Ινστιτούτο Προτύπων) και της Σουηδίας (Σουηδικό Ινστιτούτο Προτύπων), τις εγκατεστημένες διπλωματικές αποστολές στο Ανατολικό Τιμόρ και το World Factbook της Αμερικής.[14]

Ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Προϊστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι αρχαιολογικές ανασκαφές στο Τζεριμαλάι στο ανατολικό άκρο του Ανατολικού Τιμόρ έχουν ανακαλύψει ότι η ανθρώπινη παρουσία ανάγεται στο 40.000 π.Χ., καθιστώντας αυτή την τοποθεσία ως μια από τις περιοχές με την παλαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νησιωτική Νοτιοανατολική Ασία.[15] Πιστεύεται ότι στο Ανατολικό Τιμόρ ζουν οι απόγονοι τριών κυμάτων μετανάστευσης. Το πρώτο κύμα μετανάστευσης ανθρώπων στο σημερινό ανατολικό Τιμόρ φαίνεται ότι ήταν βεδοαυστραλοειδούς καταγωγής. Γύρω στο 3000 π.Χ., ένα δεύτερο κύμα μετανάστευσης έφερε Μελανήσιους στο ανατολικό Τιμόρ. Οι λαοί βεδοαυστραλοειδούς καταγωγής αποσύρθηκαν στην ενδοχώρα. Τελικά, οι πρωτο-Μαλαίοι έφτασαν στο ανατολικό Τιμόρ ξεκινώντας από τη νότια Κίνα και τη βόρεια Ινδοκίνα.[16] Οι έμποροι Χάκα που ζουν στο ανατολικό Τιμόρ κατάγονται από την Κίνα.[17]

Η τιμορέζικη μυθολογία μιλά για προγόνους που διέσχισαν με τα καράβια τους το ανατολικό άκρο του Τιμόρ και έφτασαν στη στεριά από τον νότο. Ορισμένες ιστορίες αφηγούνται ότι οι πρόγονοι των Τιμορέζων κατάγονται από τη χερσόνησο της Μαλαισίας ή τα υψίπεδα Μινανγκαμπάου της Σουμάτρας.[18] Αυστρονήσιοι μετανάστευσαν επίσης στο Τιμόρ και πιστεύεται ότι χάρη σε αυτούς η γεωργία αναπτύχθηκε στο νησί.

Μεσαιωνική εποχή[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τουλάχιστον από τον 13ο αιώνα, το νησί εξήγαγε σανδαλόξυλο.[19] Το Τιμόρ εντάχθηκε στα εμπορικά δίκτυα της Νοτιοανατολικής Ασίας, της Κίνας και της Ινδίας και τον δέκατο τέταρτο αιώνα ήταν εξαγωγέας αρωματικού σανδαλόξυλου, μελιού και κεριού. Η σχετική αφθονία σανδαλόξυλου στο Τιμόρ έκανε το νησί πόλο έλξης στις αρχές του 16ου αιώνα για τους Ευρωπαίους εμπόρους και εξερευνητές που ανακάλυψαν το νησί.[20]

Ενώ υπάρχουν περιορισμένες πληροφορίες για το πολιτικό σύστημα του Τιμόρ του μεσαίωνα, το νησί είχε μια σειρά αλληλοσυνδεόμενων πολιτικών δομών οι οποίες διέπονταν από το εθιμικό δίκαιο του Τιμόρ. Μικρές κοινότητες, επικεντρωμένες γύρω από έναν συγκεκριμένο ιερό οίκο, αποτελούσαν μέρος των σούκο (πριγκιπάτα), τα οποία σούκο ανήκαν σε μεγαλύτερα βασίλεια υπό την εξουσία ενός λιουράι. Η διακυβέρνηση αυτών των βασιλείων ήταν δυαδική, με την εξουσία των λιουράι να εξισορροπείται από την πνευματική δύναμη ενός ραϊνάιν, ο οποίος γενικά συνδέθηκε με τον κύριο ιερό οίκο του βασιλείου. Ενώ αυτά τα κρατικά μορφώματα ήταν πολυάριθμα και χαρακτηρίζονταν από μεταβαλλόμενους συσχετισμούς συμμαχιών και σχέσεων, πολλά ήταν αρκετά σταθερά και επέζησαν από την αρχική ευρωπαϊκή καταγραφή τους τον 16ο αιώνα μέχρι το τέλος της πορτογαλικής κυριαρχίας το 1975.[21]

Πορτογαλική εποχή (1769-1975)[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η πρώιμη πορτογαλική παρουσία στο Τιμόρ ήταν πολύ περιορισμένη. Το εμπόριο αγαθών από το ανατολικό Τιμόρ κατευθυνόταν αρχικά σε άλλους πορτογαλικούς οικισμούς στην περιοχή. Μόλις τον 17ο αιώνα οι Πορτογάλοι εδραίωσαν μια πιο άμεση παρουσία στο νησί, επειδή οι Ολλανδοί εδραίωσαν την παρουσία τους σε όλο το ινδονησιακό αρχιπέλαγος απωθώντας τους Πορτογάλους.[22] Οι Πορτογάλοι δημιούργησαν φυλάκια στο Τιμόρ και στο Μαλούκου. Η αποτελεσματική ευρωπαϊκή κατοχή ενός μικρού τμήματος του σημερινού Ανατολικού Τιμόρ ξεκίνησε το 1769 με την ίδρυση του Ντίλι και την ανακήρυξη της πορτογαλικής αποικίας του Πορτογαλικού Τιμόρ.[23] Το οριστικό σύνορο μεταξύ του Ολλανδικού και του Πορτογαλικού Τιμόρ καθορίστηκε από το Μόνιμο Διαιτητικό Δικαστήριο του 1914.[24] Τα σύνορα του 1914 αποτελούν και τα διεθνή σύνορα της Ινδονησίας και του Ανατολικού Τιμόρ.

Για τους Πορτογάλους, το Ανατολικό Τιμόρ ήταν κάτι περισσότερο από ένα παραμελημένο εμπορικό κέντρο μέχρι τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα. Οι Πορτογάλοι είχαν επενδύσει ελάχιστα στις υποδομές και το εκπαιδευτικό σύστημα αυτής της αποικίας. Ακόμη και μετά από αυτή την περίοδο, όταν η Πορτογαλία εδραίωσε για πρώτη φορά πραγματικά τον έλεγχο της στο εσωτερικό της αποικίας της, οι επενδύσεις της στο Ανατολικό Τιμόρ παρέμειναν ελάχιστες.[25] Το σανδαλόξυλο συνέχισε να είναι το κύριο εξαγώγιμο προϊόν στο νησί με τις εξαγωγές καφέ να αυξάνονται στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα.

Στις αρχές του εικοστού αιώνα, η παραπαίουσα οικονομία της Πορτογαλίας οδήγησε την πορτογαλική κυβέρνηση να αντλήσει μεγαλύτερο πλούτο από τις αποικίες τους σε μια προσπάθεια να ισοσταθμίσουν τα προβλήματά τους, γεγονός που αντιμετωπίστηκε με αντίσταση από τους Ανατολικοτιμορέζους.[26] Η αποικία θεωρήθηκε σαν οικονομικό βάρος για τους Πορτογάλους κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης και έτσι η υποστήριξη σε οικονομικό επίπεδο από τους Πορτογάλους ήταν ισχνή.[27]

Το Πορτογαλικό Τιμόρ χρησιμοποιήθηκε σαν τόπος εξορίας για τους πολιτικούς και κοινωνικούς αντιπάλους του πορτογαλικού κράτους. Πολλοί εκπρόσωποι του πορτογαλικού αναρχικού και αναρχοσυνδικαλιστικού κινήματος απελάθηκαν στο Ανατολικό Τιμόρ. Μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ο αναρχισμός-αναρχοσυνδικαλισμός απετέλεσαν τα δύο επιδραστικότερα αριστερά κινήματα στην Πορτογαλία. Τα μεγάλα κύματα απελάσεων πολιτικών αντιπάλων στο Τιμόρ έλαβαν χώρα το 1896, το 1927 και το 1931. Μερικοί από τους ακτιβιστές συνέχισαν το πολιτικό τους έργο και την αντίσταση τους ακόμη και όταν βρέθηκαν εξόριστοι στο Τιμόρ. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι εξόριστοι Πορτογάλοι έλαβαν χάρη και τους επετράπη να επιστρέψουν στην Πορτογαλία.[28]

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αρχικά οι Σύμμαχοι και αργότερα οι Ιάπωνες κατέλαβαν το Ντίλι. Το ορεινό τμήμα του Τιμόρ έγινε το κέντρο των ανταρτών (βλέπε Μάχη του Τιμόρ). Κατά τη διάρκεια των μαχών μεταξύ των Ιαπώνων και των Συμμάχων και των ανατολικοτιμορέζων συμπολεμιστών των δεύτερων, σκοτώθηκαν 40.000 με 70.000 κάτοικοι του Ανατολικό Τιμόρ.[29] Οι Ιάπωνες κατάφεραν να επικρατήσουν απωθώντας τα αυστραλιανά και συμμαχικά στρατεύματα. Ωστόσο, ο πορτογαλικός έλεγχος αποκαταστάθηκε μετά την παράδοση των Ιαπώνων στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Στη δεκαετία του 1950 η Πορτογαλία άρχισε να επενδύει οικονομικά στο ανατολικό Τιμόρ. Ενίσχυσε το τοπικό εκπαιδευτικό σύστημα και τις εξαγωγές καφέ. Ωστόσο, η οικονομία δεν βελτιώθηκε ουσιαστικά και οι επενδύσεις σε υποδομές παρέμειναν περιορισμένες.[30] Μετά την πορτογαλική επανάσταση του 1974, η Πορτογαλική αποικιακή διοίκηση στο Τιμόρ ουσιαστικά αποχώρησε και το 1975 ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των πολιτικών κομμάτων του Ανατολικού Τιμόρ.

Το Επαναστατικό Μέτωπο για ένα Ανεξάρτητο Ανατολικό Τιμόρ (Φρετιλίν) αντιστάθηκε στο πραξικόπημα που υποκίνησε η Δημοκρατική Ένωση του Τιμόρ τον Αύγουστο του 1975,[31] κηρύττοντας μονομερώς την ανεξαρτησία του στις 28 Νοεμβρίου 1975. Φοβούμενος τη δημιουργία ενός κομμουνιστικού κράτους στη γειτονιά του, ο ινδονησιακός στρατός εισέβαλε στο Ανατολικό Τιμόρ τον Δεκέμβριο του 1975.[32] Η Ινδονησία έδωσε στο Ανατολικό Τιμόρ το καθεστώς της 27ης επαρχίας της στις 17 Ιουλίου 1976[33] Το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών αντιτάχθηκε στην εισβολή και συνέχισε να την αναγνωρίζει σαν «μη αυτοδιοικούμενο έδαφος υπό πορτογαλική διοίκηση».[34]

Ινδονησιακή κατοχή (1975-1999)[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μια διαδήλωση υπέρ της ανεξαρτησίας του Ανατολικού Τιμόρ από την Ινδονησία στην Αυστραλία τον Σεπτέμβριο του 1999.

Η περίοδος της ινδονησιακής κατοχής σημαδεύτηκε από ένα κλίμα βίας και βαρβαρότητας. Η λεπτομερής στατιστική έκθεση η οποία εκπονήθηκε για λογαριασμό της Επιτροπής Υποδοχής, Αλήθειας και Συμφιλίωσης στο Ανατολικό Τιμόρ ανέφερε ότι τουλάχιστον 102.800 θάνατοι σχετίζονται με τις συγκρούσεις μεταξύ των ετών 1974 και 1999, συμπεριλαμβανομένων περίπου 18.600 δολοφονιών και 84.200 «υπερβάλλοντων» θανάτων οι οποίοι προκλήθηκαν από πείνα και ασθένειες. Τα στοιχεία των κυβερνήσεων της Πορτογαλίας και της Ινδονησίας, αλλά και της Καθολικής Εκκλησίας, υπολογίζουν ότι 200.000 θάνατοι οφείλονται στις συγκρούσεις στο Ανατολικό Τιμόρ.[35] Η καταστολή και οι περιορισμοί ακύρωσαν ουσιαστικά τις βελτιώσεις που έγιναν στην εκπαίδευση και τις υποδομές, και έτσι κατά τη διάρκεια αυτής της εικοσαπενταετίας της ινδονησιοκρατίας στο Ανατολικό Τιμόρ η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου για τους ντόπιους ήταν λίγη. Η οικονομική ανάπτυξη ωφέλησε κυρίως τους εσωτερικούς μετανάστες από άλλες περιοχές της Ινδονησίας.[36] Η αντάρτικη δύναμη του Ανατολικού Τιμόρ, οι λεγόμενες Ένοπλες Δυνάμεις για την Εθνική Απελευθέρωση του Ανατολικού Τιμόρ (Forças Armadas da Libertação Nacional de Timor-Leste, Falintil) πολέμησαν εναντίον των ινδονησιακών δυνάμεων από το 1975 έως το 1998.

Η σφαγή του Ντίλι το 1991 ήταν σημείο καμπής για το κίνημα υπέρ της τιμορέζικης ανεξαρτησίας. Στην Πορτογαλία, τις Φιλιππίνες, την Αυστραλία και άλλες δυτικές χώρες, αναπτύχθηκε ένα κλίμα συμπάθειας και αλληλεγγύης στον λαό του Ανατολικό Τιμόρ και το κίνημα υπέρ της ανεξαρτησίας του. Μετά την παραίτηση του Σουχάρτο, ο ινδονήσιος πρόεδρος Μπ. Τζ. Χαμπίμπι, παρακινημένος από ένα γράμμα που έλαβε από τον αυστραλό πρωθυπουργό Τζον Χάουαρντ, αποφάσισε τη διεξαγωγή ενός δημοψηφίσματος ανεξαρτησίας στο Ανατολικό Τιμόρ.[37] Μια συμφωνία μεταξύ της Ινδονησίας και της Πορτογαλίας (υπό την αιγίδα του ΟΗΕ) επέτρεψε τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την ανεξαρτησία υπό την επίβλεψη του ΟΗΕ, τον Αύγουστο του 1999. Η ξεκάθαρη νίκη των αυτονομιστών στο δημοψήφισμα οδήγησε σε μια τιμωρητική εκστρατεία βίας από φιλοϊνδονησιακές πολιτοφυλακές στο Ανατολικό Τιμόρ, οι οποίες υποστηρίζονταν από μερικούς Ινδονήσιους στρατιωτικούς. Σαν απάντηση, η κυβέρνηση της Ινδονησίας έδωσε την άδεια στη Διεθνή Δύναμη για το Ανατολικό Τιμόρ να αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της ειρήνης στο Ανατολικό Τιμόρ αλλά και να βοηθήσει τους πρόσφυγες και εσωτερικά εκτοπισμένους κατοίκους.[38] Στις 25 Οκτωβρίου 1999, ο ΟΗΕ ανέλαβε τη διοίκηση του Ανατολικού Τιμόρ, μέσω της Μεταβατικής Διοίκησης των Ηνωμένων Εθνών στο Ανατολικό Τιμόρ.[39][40] Η Μεταβατική Διοίκηση ανέλαβε τη διοίκηση του νησιού μέχρι τον Μάιο του 2002 όταν η αποικία έγινε ανεξάρτητη. έλαβε τέλος τον Φεβρουάριο του 2000 όταν ο ΟΗΕ ανέλαβε την εξουσία για τα στρατιωτικά πράγματα του Ανατολικού Τιμόρ.[41]

Σύγχρονη εποχή και ανεξαρτησία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Ζοζέ Ράμος Όρτα βραβεύτηκε με Νόμπελ Ειρήνης το 1996. Είναι ο δεύτερος πρόεδρος του Ανατολικού Τιμόρ.

Οι πρώτες εκλογές για την εκλογή μελών για τη Συντακτική Συνέλευση του Ανατολικού Τιμόρ έλαβαν χώρα στις 30 Αυγούστου 2001. Η εκλογική αυτή διαδικασία έγινε με τη στήριξη του ΟΗΕ.[42][43] Στις 22 Μαρτίου 2002, η Συντακτική Συνέλευση ενέκρινε το Σύνταγμα του νέου αυτού κράτους.[42] Μέχρι τον Μάιο του 2002, πάνω από 205.000 πρόσφυγες είχαν καταφέρει να επιστρέψουν στις εστίες τους.[44] Στις 20 Μαΐου 2002, τέθηκε σε ισχύ το Σύνταγμα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ανατολικού Τιμόρ. Το Ανατολικό Τιμόρ αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο κράτος από τον ΟΗΕ.[43][45] Η Συντακτική Συνέλευση έγινε, αφού μετονομάστηκε σε Εθνικό Κοινοβούλιο, το εθνικό νομοθετικό σώμα του νέου κράτους. Ο Σανάνα Γκουσμάο ορκίστηκε πρώτος πρόεδρος της χώρας. Στις 27 Σεπτεμβρίου 2002, το Ανατολικό Τιμόρ μετονόμασε τη διεθνή του ονομασία σε Τιμόρ-Λέστε (η ονομασία του νησιού στα πορτογαλικά) και έγινε κράτος-μέλος του ΟΗΕ.[46]

Το 2006, τα Ηνωμένα Έθνη απέστειλαν ειρηνευτικό σώμα στο νησί. Η αποστολή του κρίθηκε απαραίτητη επειδή οι φατριακές συγκρούσεις και οι αναταραχές που ξέσπασαν ανάγκασαν 155.000 κατοίκους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους.[47] Το επόμενο έτος, ο Γκουσμάο απέρριψε το ενδεχόμενο να θέσει υποψηφιότητα για δεύτερη προεδρική θητεία και κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών στα μέσα του έτους εκδηλώθηκαν νέα κρούσματα βίας. Σε αυτές τις εκλογές, ο Ζοζέ Ράμος Όρτα εξελέγη πρόεδρος.[48] Τον Ιούνιο του 2007, ο Γκουσμάο κατέβηκε υποψήφιος στις βουλευτικές εκλογές και έγινε πρωθυπουργός. Τον Φεβρουάριο του 2008, ο Ράμος Όρτα τραυματίστηκε σοβαρά σε απόπειρα δολοφονίας.

Στις 11 Φεβρουαρίου του 2008 εκδηλώθηκε αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του Προέδρου Ζοζέ Ράμος Όρτα στο Προεδρικό Μέγαρο[49],με αποτέλεσμα να τραυματιστεί στο στήθος και στην κοιλιακή χώρα. Λίγο αργότερα έγινε αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας και του Πρωθυπουργού Σανάνα Γκουσμάο, ο οποίος δεν τραυματίστηκε. Η χώρα κηρύχθηκε σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και επιβλήθηκε απαγόρευση κυκλοφορίας για 48 ώρες. ενώ οι αρχές έκαναν λόγο για "αποτυχημένο πραξικόπημα". Προσωρινός Πρόεδρος ανέλαβε ο Βισέντε ντα Σίλβα Γκουτέρες, αντιπρόεδρος της χώρας. Στις 13 Φεβρουαρίου τον διαδέχθηκε ο Φερνάντο ντε Αραούζο. Παράλληλα, όσον αφορά τις διεθνείς αντιδράσεις στις επιθέσεις, έγινε έκτακτη σύγκληση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, όπως και ενίσχυση των στρατιωτικών δυνάμεων της Αυστραλίας στο Τιμόρ.

Ο Πρωθυπουργός Γκουσμάο δέχθηκε πυροβολισμούς σε άλλο επεισόδιο. Η Αυστραλία έστειλε αμέσως στρατιωτικές ενισχύσεις για να βοηθήσει στην τήρηση της τάξης.[50] Τον Μάρτιο του 2011, ο ΟΗΕ παρέδωσε τον επιχειρησιακό έλεγχο της αστυνομικής δύναμης στις αρχές του Ανατολικού Τιμόρ. Τα Ηνωμένα Έθνη ολοκλήρωσαν την ειρηνευτική τους αποστολή στις 31 Δεκεμβρίου 2012.[47]

Ο Φρανσίσκο Γκουτέρες του κεντροαριστερού κόμματος Φρετιλίν έγινε πρόεδρος τον Μάιο του 2017.[51] Το κύριο κόμμα του κυβερνητικού συνασπισμού, το Εθνικό Κογκρέσο για την Ανασυγκρότηση του Τιμόρ, με επικεφαλής τον ήρωα της ανεξαρτησίας Σανάνα Γκουσμάο, ήταν στην εξουσία από το 2007 έως το 2017, αλλά ο αρχηγός του Φρετιλίν, Μαρί Αλκατιρί, σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού μετά τις βουλευτικές εκλογές του Ιουλίου 2017. Ωστόσο, η νέα κυβέρνηση μειοψηφίας σύντομα έπεσε, οδηγώντας σε δεύτερες γενικές εκλογές τον Μάιο του 2018,[52] Τον Ιούνιο του 2018, ο πρώην πρόεδρος και μαχητής της ανεξαρτησίας, Ζοζέ Μαρία ντε Βασκονσέλος, γνωστός και με το αυστρονησιακό όνομα Ταούρ Ματάν Ρουάκ, ο οποίος ήταν μέλος του τρικομματικού συνασπισμού, Συμμαχία για την Αλλαγή και την Πρόοδο, έγινε ο πρωθυπουργός της χώρας.[53] Ο Ζοζέ Ράμος Όρτα του κεντροαριστερού Εθνικού Συνεδρίου για την Ανασυγκρότηση του Τιμόρ ανέλαβε καθήκοντα ως πρόεδρος του Ανατολικού Τιμόρ στις 20 Μαΐου 2022.

Εξωτερικές σχέσεις και στρατός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Διαδήλωση κατά της Αυστραλίας τον Δεκέμβριο του 2013

Η διεθνής συνεργασία ήταν πάντα ένα σημαντικό πράγμα για το Ανατολικό Τιμόρ. Η διεθνής βοήθεια κάλυπτε το 80% του προϋπολογισμού πριν αρχίσει να εισπράττει αρκετά κέρδη από το πετρέλαιο.[54] Οι διεθνείς δυνάμεις παρείχαν ασφάλεια στη χώρα: πέντε αποστολές του ΟΗΕ έχουν αποσταλεί στη χώρα για να διατηρήσουν την ειρήνη από το 1999. Η τελευταία, η Ολοκληρωμένη Αποστολή των Ηνωμένων Εθνών στο Ανατολικό Τιμόρ, άρχισε να αναπτύσσεται στη χώρα μετά την κρίση του Ανατολικού Τιμόρ του 2006 και αποσύρθηκε από τη χώρα το 2012.[55]

Το Ανατολικό Τιμόρ διατηρεί μια μακροχρόνια υποψηφιότητα για ένταξη στην Ένωση Χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας.[56] Παρά τη στενότερη πολιτιστική συγγένεια με τα έθνη του Ειρηνικού παρά της Νοτιοανατολικής Ασίας, η χώρα στόχευε την ένταξη να ενταχθεί στην Ένωση Εθνών πριν μάλιστα από την ανεξαρτησία της τόσο για οικονομικούς σκοπούς όσο και για λόγους ασφαλείας. Η ένταξη στην Ένωση Εθνών ήταν μια κρατική επιδίωξη με στόχο τη βελτίωση της σχέσης του νέου κράτους με την Ινδονησία, αν και η προσπάθεια ένταξης έχει σταματήσει λόγω της έλλειψης στήριξης από τα υπόλοιπα μέλη.[57] Το Ανατολικό Τιμόρ είναι επομένως παρατηρητής στο Φόρουμ των Νήσων του Ειρηνικού Ωκεανού και στην Ομάδα Μελανησιακής Αιχμής Δόρατος. Γενικότερα, η χώρα κατέχει ηγετική θέση στην Ομάδα των Επτά+, μια οργάνωση εύθραυστων κρατών. Είναι επίσης μέλος της Κοινότητας Πορτογαλόφωνων χωρών.[56] :42-44

Οι κύριες χώρες που δίνουν αναπτυξιακή βοήθεια στο Ανατολικό Τιμόρ περιλαμβάνουν την Αυστραλία, την Πορτογαλία, τη Γερμανία και την Ιαπωνία. Η χώρα φημίζεται για το γεγονός ότι χρησιμοποιεί αποτελεσματικά και με διαφάνεια τα κονδύλια των χορηγών. Η διατήρηση καλών σχέσεων με την Αυστραλία και την Ινδονησία αποτελούν ζητούμενο για την κυβέρνηση, παρά το γεγονός ότι κατά καιρούς έχουν υπάρξει εντάσεις με αυτές τις χώρες. Αυτές οι χώρες είναι σημαντικοί οικονομικοί έταιροι για τη χώρα και είναι οι δύο χώρες με τις οποίες το Ανατολικό Τιμόρ έχει τις περισσότερες αεροπορικές και οδικές συνδέσεις.[58] Η Κίνα έχει επίσης αυξήσει την παρουσία της ως δωρητής, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη των υποδομών του Ντίλι.[59]

Η σχέση Ινδονησίας και Αυστραλίας, πριν από την ανεξαρτησία του Ανατολικού Τιμόρ, χαρακτηριζόταν από εντάσεις και διαφωνίες για τους φυσικούς πόρους στο χάσμα του Τιμόρ το οποίο βρίσκεται μεταξύ τους, διαφωνία η οποία εμπόδισε τις χώρες από το να συμφωνήσουν για τη σύναψη ενός κοινού συνόρου. Η κυριαρχία της αυστραλιανής σκληρής δύναμης οδήγησε το Ανατολικό Τιμόρ να καταφύγει στη δημόσια διπλωματία και τα φόρουμ για το διεθνές δίκαιο με στόχο να προωθήσει το δίκαιό του.[60][61] Η διαφωνία μεταξύ των δύο χωρών επιλύθηκε το 2018 μετά από διαπραγματεύσεις στο Μόνιμο Διαιτητικό Δικαστήριο, όταν καθορίστηκε το όριο των ΑΟΖ μεταξύ των δύο χωρών, μαζί με μια συμφωνία για τη διανομή των εσόδων από φυσικούς πόρους.[62][63]

Η Αμυντική Δύναμη του Ανατολικού Τιμόρ ιδρύθηκε το 2001, αντικαθιστώντας το Φαλιντίλ, και αναδιαρθρώθηκε μετά τα γεγονότα του 2006. Είναι υπεύθυνη όχι μόνο για την προστασία της χώρας από εξωτερικές απειλές, αλλά επίσης και για την αντιμετώπιση του βίαιου εγκλήματος, ένας αλληλοεπικαλυπτόμενος ρόλος με αυτό της Εθνικής Αστυνομίας του Ανατολικού Τιμόρ. Το μέγεθος αυτών των δυνάμεων παραμένει μικρό, με 2.200 στρατιώτες να υπηρετούν στον τακτικό στρατό και 80 άτομα να υπηρετούν στο ναυτικό. Ο ανατολικοτιμορέζικος στρατός έχει στην κατοχή του ένα αεροσκάφος και εφτά σκάφη περιπολίας, ενώ υπάρχουν σχέδια για την επέκταση του ναυτικού της χώρας. Υπάρχει ένας βαθμός αμυντικής συνεργασίας με την Αυστραλία, την Πορτογαλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες.[64]

Διοικητική διαίρεση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κύριο λήμμα: Περιφέρειες του Ανατολικού Τιμόρ
Οι 14 δήμοι του Ανατολικού Τιμόρ.

Το Ανατολικό Τιμόρ διαιρείται σε 14 δήμους, οι οποίες υποδιαιρούνται σε 65 επαρχίες, 442 χωριά (τα λεγόμενα σούκο) και 2.225 δήμους (αλντέια).[65][66][67] Οι περιφέρειες είναι οι εξής:

Το υπάρχον σύστημα των περιφερειών και των επαρχιών ανάγεται πίσω στην πορτογαλική αποικιοκρατία στο Τιμόρ.[68] Ενώ η αποκέντρωση αναφέρεται σαν αρχή στο σύνταγμα, οι διοικητικές εξουσίες αποτελούν σε μεγάλο βαθμό αντικείμενο το οποίο βρίσκεται υπό τον έλεγχο της κεντρικής κυβέρνησης στο Ντίλι.[69] Μετά την ανεξαρτησία, υπήρξε συζήτηση σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο το Ανατολικό Τιμόρ θα εφάρμοζε ένα αποκεντρωμένο σύστημα διοίκησης, με διάφορα μοντέλα να προτείνονται. Αυτά τα διάφορα μοντέλα θα δημιουργούσαν διαφορετικά επίπεδα διοίκησης μεταξύ των σούκο και της κεντρικής κυβέρνησης. Στις περισσότερες προτάσεις, δεν υπήρχαν συγκεκριμένες διατάξεις για τις εξουσίες των σούκο και αναμενόταν να συνεχιστεί η ύπαρξη τους σαν διακοσμητική μονάδα. Τελικά, οι υπάρχουσες περιφέρειες διατηρήθηκαν και μετονομάστηκαν σε δήμους το 2009, λαμβάνοντας ένα πολύ περιορισμένο βαθμό εξουσιών.[70] Κάθε δήμος διοικείται από έναν δημόσιο υπάλληλο που διορίζει η κεντρική κυβέρνηση, ενώ αυτό το σύστημα τέθηκε σε ισχύ το 2016.[68] :4, 7Ο απομονωμένος δήμος Οεκούσσε, περιοχή η οποία περιβάλλεται αποκλειστικά από ινδονησιακό έδαφος (και αποτελούσε θύλακα ακόμη και στην ινδονησιακή κατοχή του ανατολικού Τιμόρ) και έχει μια ιδιαίτερα ισχυρή αίσθηση τοπικής ταυτότητας, ορίζεται από τα άρθρα 5 και 71 του συντάγματος του 2002 σαν περιοχή με ειδικό διοικητικό πολιτικοοικονομικό καθεστώς. Ο νόμος 3/2014 της 18ης Ιουνίου 2014 αφορά την εφαρμογή της συνταγματικά εγγυημένης αυτονομίας για το Οεκούσσε, η οποία τέθηκε σε ισχύ τον Ιανουάριο του 2015 μετατρέποντας το Οεκούσσε σε Ειδική Διοικητική Περιφέρεια. Η περιοχή απέκτησε δικές της δημόσιες υπηρεσίες τον Ιούνιο του 2015[71][72] και τον Ιανουάριο του 2022 το νησί Αταούρο, το οποίο πριν υπαγόταν στο Ντίλι, έγινε ξεχωριστός δήμος.[73]

Οι πιο χαμηλόβαθμες διοικητικές μονάδες του Ανατολικού Τιμόρ, τα αλντέια και τα σούκο, αντικατοπτρίζουν γενικά την τοπική παράδοση,[74] αντικατοπτρίζοντας την κοινοτική ταυτότητα και τις σχέσεις μεταξύ των νοικοκυριών στα τιμορέζικα χωριά.[75] Τα σούκο συνήθως έχουν 2.000 με 3.000 κατοίκους. Η μακροχρόνια συνέχεια τους και οι δεσμοί τους με την τοπική διακυβέρνηση σημαίνει ότι τα σούκο είναι η διοικητική μονάδα η οποία συνδέεται με την τοπική ταυτότητα των κατοίκων, παρά με οποιοδήποτε επίσημο επίπεδο διοίκησης.[76] Ωστόσο, η σχέση που έχουν οι κάτοικοι με το σούκο τους έχει να κάνει περισσότερο με τις συγγενικές σχέσεις που έχουν με άλλους κατοίκους και όχι την ίδια τη γη του σούκο.[77] Οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων στα σούκο αντικατοπτρίζουν επίσης διάφορες πρακτικές των Τιμορέζων, όπως για παράδειγμα την αμοιβαία υποστήριξη που παρέχουν μεταξύ τους οι Τιμορέζοι σε τοπικές πρωτοβουλίες.[75] Το 2004 ψηφίστηκαν νόμοι, οι οποίοι προέβλεπαν την εκλογή ορισμένων αξιωματούχων για τη διοίκηση των σούκο, χωρίς να έχουν όμως κάποια αρμοδιότητα. Ένας επικαιροποιημένος νόμος το 2009 έδωσε ορισμένες αρμοδιότητες στους αξιωματούχους των σούκο. Ωστόσο, οι αξιωματούχοι των σούκο παραμένουν εκτός του επίσημου διοικητικού συστήματος και εξαρτώνται από τις κυβερνήσεις των δήμων για την παροχή υπηρεσιών και διοίκησης.[76] Νέοι νόμοι του 2016 εδραίωσαν τη θέση των σούκο και των αλντέια περισσότερο σαν κοινότητες παρά σαν επίσημη διοικητική βαθμίδα. Παρά το γεγονός ότι δεν έχουν επίσημους δεσμούς με τον κρατικό μηχανισμό, οι ηγέτες των σούκο ασκούν μεγάλη επιρροή στους συντοπίτες τους και συχνά θεωρούνται από την κοινότητά τους ως εκπρόσωποι του κράτους στα σούκο τους. Οι ηγέτες των σούκο έχουν ευθύνες που παραπέμπουν συνήθως σε καθήκοντα της αστικής διοίκησης μιας πόλης.[78]

Δημογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ανάπτυξη του πληθυσμού (1861-2010).

Ο πληθυσμός της χώρας είναι 1.354.662[1] κάτοικοι (επίσημη εκτίμηση 2023). Ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού είναι 2,44% (εκτίμηση 2014), με ρυθμό γεννήσεων 34,48 γεννήσεις/1000 κατοίκους και θανάτου 6,18 θανάτους/1000 κατοίκους (εκτίμηση 2014). Όσον αφορά τη θρησκεία, μετά την ανεξαρτησία το 2002 το Ανατολικό Τιμόρ έγινε η δεύτερη, μετά τις Φιλιππίνες, Ρωμαιοκαθολική χώρα της Ασίας, καθώς οι κάτοικοί της είναι πιστοί του δόγματος αυτού σε ποσοστό 90%. Το 5% του πληθυσμού είναι πιστοί του Ισλάμ, ενώ υπάρχουν ακόμη ομάδες Προτεσταντών, Μαρτύρων του Ιεχωβά[79], Ινδουιστών κ.ά. Επίσημες γλώσσες της χώρας είναι η Πορτογαλική και η Τετούμ με πολλές διαλέκτους ανά τη χώρα.

Το προσδόκιμο ζωής στο σύνολο του πληθυσμού, σύμφωνα με εκτιμήσεις του 2019 του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ήταν 69,6 χρόνια (67,9 χρόνια για τους άνδρες και 71,4 για τις γυναίκες).[80]

Το Ανατολικό Τιμόρ, σύμφωνα με την απογραφή του 2015, είχε 1.183.643 κατοίκων. Ο πληθυσμός είναι νεαρής ηλικίας, με τη διάμεση ηλικία να είναι κάτω των 20 ετών.[81] Ο πληθυσμός ζει κυρίως κατά μήκος των παραλιακών περιοχών της χώρας, γιατί εκεί βρίσκονται οι μεγάλες πόλεις[82] Όσοι βρίσκονται σε αστικές περιοχές έχουν μεγαλύτερες εκπαιδευτικές ευκαιρίες, προοπτικές απασχόλησης και καλύτερη ποιότητα υγειονομικής περίθαλψης. Ενώ στη χώρα υπάρχει έντονη ανισότητα μεταξύ των φύλων σε ολόκληρη τη χώρα, είναι λιγότερο σοβαρή στην πρωτεύουσα. Η πλούσια μειονότητα συχνά πηγαίνει στο εξωτερικό αναζητώντας πανεπιστήμια και νοσοκομεία καλύτερης ποιότητας από αυτά στη χώρα τους.[81]

Το World Factbook θεωρεί ότι το εθνωνύμιο για τους κατοίκους του Ανατολικού Τιμόρ είναι το Τιμορέζοι[5] όπως δηλώνει και ο ιστότοπος της Κυβέρνησης του Ανατολικού Τιμόρ.[6] Άλλες πηγές χρησιμοποιούν το εθνωνύμιο Ανατολικοτιμορέζοι.[7][8] Η λέξη μαουμπέρε χρησιμοποιήθηκε από τους Πορτογάλους για να περιγράψει τους Ανατολικοτιμορέζους γηγενείς. Ο όρος ήταν συνώνυμος με την αγραμματοσύνη και την αμορφωσιά. Ο όρος υιοθετήθηκε από το Φρετιλίν σαν μορφή υπερηφάνειας για το Ανατολικό Τιμόρ.[15]

Η κυβέρνηση του Ανατολικού Τιμόρ δαπάνησε το 6% του προϋπολογισμού για την υγειονομική περίθαλψη.[83] Από το 1990 έως το 2019 το προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε από 48,5 σε 69,5 έτη. Τα αναμενόμενα έτη σχολικής εκπαίδευσης αυξήθηκαν από 9,8 σε 12,4 έτη μεταξύ των ετών 2000 και 2010, ενώ η μέση διάρκεια παραμονής των μαθητών στο σχολείο αυξήθηκε από 2,8 σε 4,4 έτη. Η πρόοδος των δεικτών αυτών μετά το 2010 είναι περιορισμένη. Το κατά κεφαλήν ακαθάριστο εθνικό εισόδημα έφτασε στο υψηλότερο σημείο του το 2010 και μετά άρχισε να μειώνεται.[84] Το 2016, το 45,8% των Ανατολικοτιμορέζων ήταν φτωχοί, ενώ το 16,3% ήταν πολύ φτωχοί.[84] Το ποσοστό γονιμότητας, το οποίο το 2002 έφτανε τα 7,8 παιδιά ανά γυναίκα, το υψηλότερο τότε στον κόσμο,[16] μειώθηκε σχεδόν στο μισό στα 4,2 παιδιά το 2016. Το ποσοστό γονιμότητας είναι σχετικά υψηλότερο στις αγροτικές περιοχές και στα φτωχότερα,[85] λιγότερο εγγράμματα νοικοκυριά.[23] Το 2016, το μέσο μέγεθος νοικοκυριού ήταν 5,3 άτομα, με το 41% των ατόμων ηλικίας να είναι ηλικίας κάτω των 15 ετών. Το 18% των νοικοκυριών έχουν σαν επικεφαλή τους μια γυναίκα.[85] Η βρεφική θνησιμότητα έφτανε τα 30 παιδιά στα 1.000, από 60 παιδιά στα 1.000 το 2003.[85] :7Το 2016 το 46% των παιδιών κάτω των 5 ετών παρουσιάζουν καθυστερημένη ανάπτυξη, ενώ το 2010 το ποσοστό αυτό έφτανε το 58%. Το ποσοστό των παχύσαρκων ενηλίκων σε ηλικία εργασίας αυξήθηκε από 5% σε 10% σε έξι χρόνια. Το 2016, το 40% των παιδιών, το 23% των γυναικών και το 13% των ανδρών είχαν αναιμία.[85]

Γλώσσες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γεωγραφική κατανομή των γλωσσών στο Ανατολικό Τιμόρ ανά σούκο.

Το εθνικό υπόβαθρο και η γλωσσική ομάδα δεν αποτελούν χαρακτηριστικά που βοηθούν στον σαφή καθορισμό των Τιμορέζων. Υπάρχουν πολλές κοινότητες που ανήκουν στο έδαφος μιας συγκεκριμένης γλώσσας, ενώ υπάρχουν και αρκετές περιοχές με εθνογλωσσική ποικιλία.[86] Οι οικογενειακές σχέσεις και η καταγωγή, αλλά και η υπαγωγή στον ιερό οίκο του σούκο, αποτελούν τον βασικό δείκτη ταυτότητας στο κάθε νησί.[86] Κάθε οικογένεια ταυτίζεται με μία γλώσσα ή διάλεκτο.[86] Έχοντας κατά νου αυτήν τη μεγάλη διαφοροποίηση που υπάρχει κατά τόπους, υπάρχει μια ευρεία διάκριση μεταξύ της ανατολής (Δήμοι Μπαουκάου, Λαουτέμ και Βικέκε) και της δύσης του Ανατολικού Τιμόρ στο θέμα του πολιτισμού. Η διάκριση αυτή αποτελεί περισσότερο προϊόν της ιστορίας παρά προϊόν εθνογλωσσικών διαφορών.[86] Στην πολιτιστική διάκριση μεταξύ ανατολικού και δυτικού ανατολικού Τιμόρ υπάρχει μια πολύ χαλαρή συμβολή της γλωσσικής διαφοροποίησης.[87]

Πιθανώς αντανακλώντας τη μεικτή προέλευση των εθνογλωσσικών ομάδων του νησιού, οι γλώσσες του Ανατολικού Τιμόρ εμπίπτουν σε δύο γλωσσικές οικογένειες: τις Αυστρονησιακές γλώσσες και τις Γλώσσες Παπούα.[88] Ανάλογα με τον τρόπο ταξινόμησης, υπάρχουν έως και 19 γλώσσες με έως και 30 διαλέκτους.[87] Εκτός από τα Τέτουμ, ο Εθνολόγος απαριθμεί τις ακόλουθες γλώσσες στο Ανατολικό Τιμόρ: Αντάμπε, Μπαϊκένο, Μπουνάκ, Φαταλούκου, Γκαλόλι, Χαμπούν, Ιντατέ, Κεμάκ, Καϊρούι-Μιντίκι, Λακαλέι, Μακασάε, Μακούβα, Μαμπάε, Ναουέτε, και Ουακουντέε.[89] Σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Γλωσσών, υπάρχουν έξι γλώσσες που απειλούνται με εξαφάνιση στο Ανατολικό Τιμόρ: Αντάμπε, Χαμπού, Καϊρούι-Μιντίκι, Μακούα, Ναουέτι και Ουαϊμάα.[90] Η μεγαλύτερη ομάδα αυστρονησιακή γλώσσα είναι η Τέτουμ,[91] η οποία ομιλείται γύρω από το Ντίλι ή τα δυτικά σύνορα. Άλλες αυστρονησιακές γλώσσες με πάνω από 40 χιλιάδες ομιλητές είναι η γλώσσα Μαμπάι στα κεντρικά ορεινά μέρη κοντά στο Ντίλι, η Μπαϊκένο στο Οεκούσσε, η γλώσσα Κεμάκ η οποία ομιλείται στα βορειοδυτικά αλλά και η Τοκοντέντε η οποία ομιλείται στα βορειοδυτικά.[92] [93] Οι κύριες γλώσσες της Γλώσσες Παπούα της χώρας είναι η Μπουνάκ στο κέντρο του Τιμόρ, και ομιλείται ιδιαίτερα εντός του Δήμου Μπομπονάρο. Η γλώσσα Μακασάε ομιλείται στους δήμους Μπαουκάου και Βικέκε. Η Φαταλούκου ομιλείται στον δήμο Λαουτέμ.[86] Η απογραφή του 2015 διαπίστωσε ότι οι πιο ομιλούμενες γλώσσες στη χώρα ήταν οι παρακάτω:

  • Τέτουμ Πράσα (μητρική γλώσσα του 30.6% του πληθυσμού)
  • Μαμπάι (μητρική γλώσσα του 16.6% του πληθυσμού)
  • Μακασάι (μητρική γλώσσα του 10.5% του πληθυσμού)
  • Τέτουμ Τερίκ (μητρική γλώσσα του 6.05% του πληθυσμού). Τα Τέτουμ Τερίκ αποτελούν μέρος της γλώσσας Τέτουμ μαζί με την Τέτουμ Πράσα, αλλά η Τερίκ έχει λιγότερες πορτογαλικές επιρροές και η Πράσα (από την πορτογαλική λέξη praça) έχει πάρα πολλά πορτογαλικά στοιχεία.
  • Μπαϊκένου (μητρική γλώσσα του 5.87% του πληθυσμού)
  • Κεμάκ (μητρική γλώσσα του 5.85% του πληθυσμού)
  • Μπουνάκ (μητρική γλώσσα του 5.48% του πληθυσμού)
  • Τοκοντέντε (μητρική γλώσσα του 3.97% του πληθυσμού)
  • Φαταλούκου (μητρική γλώσσα του 3.52% του πληθυσμού)

Το 10,47% του πληθυσμού μιλούσε κάποια άλλη γλώσσα γηγενής στο Ανατολικό Τιμόρ, ενώ ένα 1,09% του πληθυσμού μιλούσε σαν μητρική γλώσσα μια ξένη γλώσσα (π.χ. ινδονησιακά, πορτογαλικά, αγγλικά, κ.ά.).[94]

Υπάρχει ένας μικρός πληθυσμός μεστίζων, δηλαδή ατόμων με μικτή πορτογαλική και τιμορέζικη καταγωγή.[95] Υπάρχει μια μικρή κινεζική μειονότητα η οποία ζει στη χώρα (κυρίως Χάκα).[96][97] Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 πολλοί Κινέζοι εγκατέλειψαν τη χώρα, αλλά αρκετοί Κινέζοι έχουν επιστρέψει ή μεταναστεύσει στο Ανατολικό Τιμόρ μετά το 1999.[98] Το Ανατολικό Τιμόρ έχει μια μικρή κοινότητα Ινδών, εκ των οποίων οι περισσότεροι κατάγονται από την πρώην πορτογαλική αποικία, Γκόα.[99] Υπάρχουν και κάποιοι κάτοικοι με καταγωγή από την Αφρική και την Υεμένη.[95]

Οι δύο επίσημες γλώσσες του Ανατολικού Τιμόρ είναι τα πορτογαλικά και τα τέτουμ. Το σύνταγμα αναγνωρίζει καθεστώς "γλώσσας εργασίας" για τα αγγλικά και τα ινδονησιακά.[100][101] Η αναγνώριση επίσημου καθεστώτος στις τέσσερις παραπάνω γλώσσες προσδιορίζεται τόσο στις οριστικές όσο και στις μεταβατικές διατάξεις του συντάγματος. Οι μεταβατικές διατάξεις δεν έχουν κάποια καταληκτική ημερομηνία. Σύμφωνα με έρευνα του 2012, το 35% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι μπορούσε να μιλήσει, να διαβάσει και να γράψει πορτογαλικά. Σύμφωνα με την Αναπτυξιακή Έκθεση του ΟΗΕ η οποία δημοσιεύτηκε το 2006, λιγότερο από το 5% των κατοίκων γνώριζε πορτογαλικά. Τα πορτογαλικά ανακτούν την υπεροχή τους στο Ανατολικό Τιμόρ, καθώς πλέον αποτελούν την κύρια γλώσσα της χώρας και διδάσκονται στα περισσότερα σχολεία.[101] [102] Καθώς το κράτος χρησιμοποιεί τα πορτογαλικά για τη μετάδοση κυβερνητικών πληροφοριών προς τον έξω κόσμο και τα δικαστήρια λειτουργούν στα πορτογαλικά, η ζωή των ανθρώπων που δεν γνωρίζουν πορτογαλικά χαρακτηρίζεται από ορισμένες δυσκολίες πρόσβασης στους θεσμούς.[103] Ούτε και τα Τέτουμ είναι κατανοητά απ'όλους τους κατοίκους.[104] Σύμφωνα με το Παρατηρητήριο της Πορτογαλικής Γλώσσας, το 77,8% των κατοίκων γνώριζε Τέτουμ, το 55,6% Ινδονησιακά και το 39,3% Πορτογαλικά. Το ποσοστό αλφαβητισμού στη χώρα αυξήθηκε από 73% το 2009 σε 83% το 2012.[105] Σύμφωνα με την απογραφή του 2015, το 50% του πληθυσμού ηλικίας 14 με 24 ετών μπορούσε να αρθρώσει λόγο και να κατανοήσει κείμενο στα πορτογαλικά.[106] Υπολογίζεται ότι τα αγγλικά είναι κατανοητά από το 31,4% του πληθυσμού.

Κατά τη διάρκεια της ινδονησιακής κυριαρχίας, η χρήση της πορτογαλικής γλώσσας απαγορεύτηκε και επετράπη μόνο η χρήση της ινδονησιακής γλώσσας σε κυβερνητικά γραφεία, σχολεία και δημόσιες επιχειρήσεις.[107] Κατά τη διάρκεια της ινδονησιακής κατοχής, τα τέτουμ και τα πορτογαλικά απετέλεσαν ενοποιητικά στοιχεία της τοπικής αντίστασης στην επιβολή του ιαβανέζικου πολιτισμού.[108] Τα πορτογαλικά υιοθετήθηκαν ως μία από τις δύο επίσημες γλώσσες της χώρας μετά την ανεξαρτησία το 2002 για αυτόν τον λόγο. Επίσης υιοθετήθηκε σαν επίσημη γλώσσα για να συνδέσει το νεόδμητο κράτος με τα λουσοφωνικά έθνη σε άλλα μέρη του κόσμου. Τώρα διδάσκεται και προωθείται με τη βοήθεια της Βραζιλίας, της Πορτογαλίας και της Κοινότητας Πορτογαλόφωνων Χωρών.[109] Τα πορτογαλικά υιοθετήθηκαν καθώς θεωρήθηκε σαν δείκτη της διακριτότητας του Ανατολικού Τιμόρ από τους αγωνιστές της ελευθερίας, διαφοροποιώντας τη χώρα από την Ινδονησία. Αυτό δημιούργησε ένα χάσμα με όσους είχαν μεγαλώσει υπό την ινδονησιακή κυριαρχία.[110][111]

Τα Τέτουμ ανήκουν στην αυστρονησιακή γλωσσική οικογένεια γλωσσών, η οποία ομιλείται σε μια έκταση από τη Μαδαγασκάρη, ολόκληρη τη Νοτιοανατολική Ασία και τον Ειρηνικό.[112] Η χρήση της προωθήθηκε από τους πορτογάλους και η σύγχρονη γλώσσα περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό πορτογαλικών λέξεων. Χρησιμεύει ως η κύρια γλώσσα της Καθολικής Εκκλησίας στο Ανατολικό Τιμόρ.[113] Η χρήση της αντικατέστησε τη χρήση της μαλαϊκής γλώσσας σαν γλώσσα επικοινωνίας μεταξύ των λαών, αν και η γλώσσα Μαμπάι ιστορικά ήταν αυτή που είχε τους περισσότερους ομιλητές στην περιοχή και ομιλούταν στην περιοχή του Ντίλι.[114] Παράλληλα τα Τέτουμ αντικατέστησαν τα ινδονησιακά και αποτελούν πλέον τη γλώσσα επικοινωνίας μεταξύ των λαών. Αυτή η ανάπτυξη συνέβη παρά το γεγονός ότι τα Τέτουμ ήταν ως επί το πλείστον μια προφορική γλώσσα με λίγα δείγματα λογοτεχνικής γραφής.[115]

Εκπαίδευση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Πορτογαλικό Σχολείο Ρούι Τσινάτι στο Ντίλι.

Το ποσοστό αλφαβητισμού ενηλίκων του Ανατολικού Τιμόρ το 2010 αυξήθηκε σε 58.3% από 37.6% το 2001.[116] Το 1975, το ποσοστό αλφαβητισμού έφτανε το 5%.[117] Μέχρι το 2021 είχε αυξηθεί στο 68% στους ενήλικες και στο 84% στην ηλικιακή ομάδα 15-24 ετών. Το ποσοστό αλφαβητισμού σε αυτή την ηλικιακή ομάδα ήταν λίγο υψηλότερο στις γυναίκες απ'ότι στους άνδρες.[118] Τα κορίτσια πηγαίνουν περισσότερο στο σχολείο απ'ότι τα αγόρια, αν και μερικά το εγκαταλείπουν μόλις φτάσουν στην εφηβεία.[118] Σε όλη τη χώρα βρίσκονται δημοτικά σχολεία, αν και συχνά η ποιότητα των βιβλίων και των μεθόδων διδασκαλίας είναι κακή. Τα σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης βρίσκονται κατά κύριο λόγο στις πρωτεύουσες των δήμων. Οι δαπάνες για την εκπαίδευση καταλαμβάνουν το 10% του εθνικού προϋπολογισμού.[118]

Το 2016, το 22% των γυναικών σε ηλικία εργασίας (15-49) και το 19% των ανδρών σε ηλικία εργασίας δεν είχαν φοιτήσει ποτέ σε σχολείο, το 15% των γυναικών και το 18% των ανδρών είχαν φοιτήσει έστω στο δημοτικό, το 52% των γυναικών και το 51% των ανδρών είχαν φοιτήσει έστω μέχρι και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Το 11% των γυναικών και το 12% των ανδρών είχε σπουδάσει σε πανεπιστήμιο. Συνολικά, το 75% των γυναικών και το 82% των ανδρών ήταν εγγράμματοι, σύμφωνα με την έρευνα εκείνου του έτους.[119]

Το κύριο πανεπιστήμιο της χώρας είναι το Εθνικό Πανεπιστήμιο του Ανατολικού Τιμόρ. Υπάρχουν επίσης τέσσερα κολέγια στη χώρα.[120]

Μετά την ανεξαρτητοποίηση της χώρας, τα Ινδονησιακά και τα Τέτουμ έχασαν έδαφος σαν γλώσσα διεξαγωγής των μαθημάτων, ενώ τα πορτογαλικά έχουν εδραιωθεί στα σχολεία του Ανατολικού Τιμόρ σαν γλώσσα διδασκαλίας: το 2001 το 8,4% των μαθητών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και το 6,8% των μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης φοιτούσαν σε σχολείο στο οποίο τα μαθήματα γίνονταν στα πορτογαλικά. Μέχρι το 2005 αυτό το ποσοστό είχε αυξηθεί στο 81,6% στα δημοτικά και στο 46,3% στα γυμνάσια/λύκεια.[121] Τα ινδονησιακά έπαιζαν παλαιότερα σημαντικό ρόλο στην εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς ήταν η γλώσσα παράδοσης των μαθημάτων για το 73,7% των μαθητών γυμνασίων και λυκείων, αλλά μέχρι το 2005 τα πορτογαλικά είχαν αντικαταστήσει τα ινδονησιακά και τα τέτουμ στα σχολεία του Μανατούτο, του Μπαουκάου και τα περισσότερα σχολεία της πρωτεύουσας.[121] Η Πορτογαλία στηρίζει οικονομικά περίπου το 3% δημόσιων σχολείων στο Ανατολικό Τιμόρ, εστιάζοντας σε εκείνα των αστικών περιοχών, ενθαρρύνοντας περαιτέρω τη χρήση της πορτογαλικής γλώσσας.[122]

Θρησκεία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου του Μοταέλ στο Ντίλι.

Σύμφωνα με την απογραφή του 2015, το 97,57% του πληθυσμού είναι Καθολικοί, το 1,96% Προτεστάντες, το 0,24% μουσουλμάνοι, το 0,08% ανήκει σε παραδοσιακές θρησκείες, το 0,05% είναι βουδιστές, το 0,02% είναι Ινδουιστές και το 0,08% ανήκει σε άλλες θρησκείες. Μια έρευνα του 2016 έδειξε ότι οι Καθολικοί αποτελούσαν το 98,3% του πληθυσμού, οι Προτεστάντες το 1,2% του πληθυσμού και οι μουσουλμάνοι το 0,3% του πληθυσμού.[123]

Ο αριθμός των εκκλησιών στο Ανατολικό Τιμόρ αυξήθηκε από 100 το 1974 σε πάνω από 800 το 1994.[124] Τα μέλη της τοπικής εκκλησίας έχουν αυξηθεί σημαντικά κατά τη διάρκεια της ινδονησιακής κυριαρχίας καθώς η Παντσασίλα, η κρατική ιδεολογία της Ινδονησίας, απαιτεί από όλους τους πολίτες να πιστεύουν σε έναν Θεό και δεν αναγνωρίζει τις παραδοσιακές θρησκείες. Τα συστήματα πεποιθήσεων των ανιμιστών στο Ανατολικό Τιμόρ δεν ταίριαζαν με τον συνταγματικό μονοθεϊσμό της Ινδονησίας, οδηγώντας στη μαζική μεταστροφή των ανθρώπων στον Χριστιανισμό, δηλαδή σε μαζικές βαπτίσεις. Οι Πορτογάλοι κληρικοί αντικαταστάθηκαν από Ινδονήσιους ιερείς και η λειτουργία, η οποία γινόταν στα λατινικά και τα πορτογαλικά, άρχισε να γίνεται πλέον στα ινδονησιακά.[125] Ενώ μόλις το 20% των Ανατολικοτιμορέζων δήλωναν καθολικοί το 1975, το ποσοστό αυξήθηκε και έφτασε στο 95% μέχρι το 1985.[125][126] Στις αγροτικές περιοχές, ο Ρωμαιοκαθολικισμός αναμειγνύεται με στοιχεία ανιμισμού.[127]

Εκκλησία στο Βικέκε.

Ο αριθμός των Προτεσταντών και των Μουσουλμάνων μειώθηκε σημαντικά μετά τον Σεπτέμβριο του 1999. Στους υποστηρικτές της παραμονής του Ανατολικού Τιμόρ στην Ινδονησία υπερεκπροσωπούνταν οι Προτεστάντες και οι Μουσουλμάνοι, οι οποίοι αποτελούσαν μέρος των δημόσιων υπαλλήλων της Ινδονησίας που μεταφέρθηκαν στο Ανατολικό Τιμόρ για να επανδρώσουν τον διοικητικό μηχανισμό. Πολλοί από αυτούς έφυγαν μετά το 1999.[128] Υπάρχουν επίσης μικρές προτεσταντικές και μουσουλμανικές κοινότητες.[128] Οι ινδονησιακές στρατιωτικές δυνάμεις που βρίσκονταν στο παρελθόν στη χώρα είχαν πολλούς Προτεστάντες στους κόλπους τους. Για να καλύψουν τις θρησκευτικές τους ανάγκες, οι Προτεστάντες στρατιωτικοί έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ίδρυση προτεσταντικών εκκλησιών στο Ινδονησιακό Ανατολικό Τιμόρ.[128] Λιγότερες από τις μισές από αυτές τις εκκλησίες που υπήρχαν τον Σεπτέμβριο του 1999 υπάρχουν σήμερα. Πολλοί από τους Προτεστάντες που ζούσαν στο Ανατολικό Τιμόρ κατάγονταν από το Δυτικό Τιμόρ.[128] Οι Συνάξεις του Θεού είναι το μεγαλύτερο και πιο ενεργό από τα προτεσταντικά δόγματα.[128]

Ενώ το Σύνταγμα του Ανατολικού Τιμόρ κατοχυρώνει την ανεξιθρησκεία και τον διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους, αναγνωρίζει επίσης «τη συμμετοχή της Καθολικής Εκκλησίας στη διαδικασία της εθνικής απελευθέρωσης» στο προοίμιό του. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι απλά τον ρόλο που έπαιξε η Καθολική Εκκλησία στην απελευθέρωση του κράτους και δεν της δίνει ειδικό καθεστώς.[129] Μετά την ανεξαρτησία, η χώρα έγινε, μαζί με τις Φιλιππίνες, τα μόνα δύο Ρωμαιοκαθολικά κράτη στην Ασία. Πάντως, η πλειοψηφία των κατοίκων στο Δυτικό Τιμόρ και το Φλόρες της Ινδονησίας είναι καθολικοί. Γενικά ανατολικά του Δυτικού Νούσα Τενγκάρα, του Σουλαουέζι και του Τερνάτε υπάρχουν μεγάλες μη μουσουλμανικές περιοχές στην Ινδονησία.

Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία χωρίζει το Ανατολικό Τιμόρ σε τρεις αρχιεπισκοπές: την Αρχιεπισκοπή του Ντίλι, την Επισκοπή του Μπάουκα και την Επισκοπή του Μαλιάνα.[130]

Δημόσιες αργίες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ημερομηνίες
1 Ιανουαρίου: Πρωτοχρονιά
κινητή εορτή: Κουρμπάν Μπαϊράμ
Μάρτιος-Απρίλιος: Μεγάλη Παρασκευή
Πρωτομαγιά
20 Μαΐου: Ημέρα της Ανεξαρτησίας και αναγνώριση της κυβέρνησης από τον Ο.Η.Ε.
Μάιος-Ιούνιος: Πεντηκοστή-Αγίου Πνεύματος
1 Νοεμβρίου: Ημέρα των Αγίων Πάντων
2 Νοεμβρίου: Ημέρα των ψυχών
28 Νοεμβρίου: Κήρυξη της Ανεξαρτησίας
κινητή εορτή: Ιντ αλ-φιτρ
7 Δεκεμβρίου: Εορτή των ηρώων
25 Δεκεμβρίου: Χριστούγεννα

Γεωγραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Χάρτης του Ανατολικού Τιμόρ σύμφωνα με την κλιματική ταξινόμηση Κέππεν.

Το Ανατολικό Τιμόρ βρίσκεται μεταξύ της νοτιοανατολικής Ασίας και του Νότιου Ειρηνικού.[131] Το νησί του Τιμόρ είναι το μεγαλύτερο νησί στο αρχιπέλαγος Μικρών Σούνδων, η οποία αποτελεί μια συστάδα νησιών που ανήκει στο μαλαϊκό αρχιπέλαγος.[132] Το νησί περιβάλλεται από το Στενό Ομπάι και το Στενό Ουετάρ της Θάλασσας Μπάντα στα βόρεια και από την πιο ήρεμη Θάλασσα του Τιμόρ στα νότια.[131][133] Το Ανατολικό Τιμόρ μοιράζεται την επικράτεια του Τιμόρ με την Ινδονησία. Το νησί Αταούρο βρίσκεται βόρεια της ηπειρωτικής χώρας,[131] ενώ εκτός της κύριας επικράτειας βρίσκεται και το νησί Τζούκο. Η θάλασσα Σάβου βρίσκεται βόρεια του Οεκούσσε, περίκλειστου εδάφους του Ανατολικού Τιμόρ που περιβάλλεται από την Ινδονησία.[134] Η χώρα έχει μήκος 265 χιλιομέτρων περίπου και πλάτος 97 χιλιομέτρων, με έκταση 14.874 τ.χλμ.[132] Βρίσκεται μεταξύ του όγδοου και δέκατου νότιου μεσημβρινού και μεταξύ του 125ού και 127ού γεωγραφικού μήκους.[135] Η χώρα έχει μήκος ακτογραμμής 700 χιλιομέτρων περίπου,[132] ενώ τα χερσαία σύνορα της χώρας με την Ινδονησία είναι 225 χιλιόμετρα, εκ των οποίων 100 χιλιόμετρα συνόρων με την Ινδονησία αποτελούν μέρος των συνόρων του Οεκούσσε με την Ινδονησία.[134] Η χώρα έχει θαλάσσια σύνορα με την Ινδονησία και την Αυστραλία.[136][137] Το Ανατολικό Τιμόρ έχει αποκλειστική οικονομική ζώνη μεγέθους 77.051 τ.χλμ.[138]

Το εσωτερικό της χώρας είναι ορεινό.[131] Κατά μήκος του νησιού υπάρχουν αρκετά ανενεργά ηφαίστεια.[139] Σχεδόν η μισή χώρα έχει κλίση τουλάχιστον 40%. Ο νότος είναι κάπως λιγότερο ορεινός και κοντά στην ακτογραμμή υπάρχουν μερικές μικρές πεδιάδες.[135] Το υψηλότερο σημείο είναι το Ταταμαϊλάου (γνωστό και ως όρος Ραμελάου) σε υψόμετρο 2.963 μέτρων.[140][141] Τα περισσότερα ποτάμια ξεραίνονται τουλάχιστον εν μέρει κατά τη διάρκεια της ξηρής εποχής (Απρίλιος-Οκτώβριος).[142] Εκτός από ορισμένες παράκτιες περιοχές και κοιλάδες ποταμών, το έδαφος είναι ρηχό και επιρρεπές στη διάβρωση. Παράλληλα η ποιότητα αυτού του εδάφους είναι κακή.[135][139] Η πρωτεύουσα, μεγαλύτερη πόλη και κύριο λιμάνι είναι το Ντίλι και η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη είναι το Μπαουκάου.

Το κλίμα είναι τροπικό. Οι θερμοκρασίες είναι λίγο πολύ σταθερές στους δώδεκα μήνες. Η εποχή των βροχών διαρκεί από τον Δεκέμβριο έως τον Μάιο σε όλη τη χώρα και διαρκεί λίγο περισσότερο στον νότο.[143] Λόγω της επίδρασης ενός μουσώνα από την Αυστραλία η εποχή των βροχών διαρκεί λίγο περισσότερο και στο εσωτερικό.[144] :2Κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής, οι βροχοπτώσεις μπορεί να φτάσουν και τα 222 με 252 χιλιοστόμετρα τον μήνα. Στην εποχή της ξηρασίας, οι βροχοπτώσεις φτάνουν τα 12 με 18 χιλιοστόμετρα.[143] Η χώρα είναι ευάλωτη σε πλημμύρες και κατολισθήσεις λόγω των ισχυρών βροχοπτώσεων, ειδικά όταν τα επίπεδα βροχοπτώσεων αυξάνονται υπό την επίδραση του Λα Νίνια.[143] Το ορεινό εσωτερικό έχει χαμηλότερες μέσες θερμοκρασίες από τις παράκτιες περιοχές.[145] Οι παράκτιες περιοχές εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα υπόγεια ύδατα, των οποίων τα αποθέματα μειώνονται από την κακοδιαχείριση, την αποψίλωση των δασών και την κλιματική αλλαγή.[143] Ενώ οι μέσες τιμές της θερμοκρασίας, όπως πιστεύεται, παρουσίασαν μια μικρή αύξηση λόγω της κλιματικής αλλαγής, υπήρξε μικρή αλλαγή στα μοτίβα βροχοπτώσεων.[143]

Τα παράκτια οικοσυστήματα διαφέρουν ανά περιοχή. Τα οικοσυστήματα ποικίλουν μεταξύ των βόρειων και νότιων ακτών, αλλά και μεταξύ του ανατολικού και δυτικού άκρου της χώρας. Στο Ανατολικό Τιμόρ βρίσκονται κοραλλιογενείς ύφαλοι, καθώς τα νερά της χώρας αποτελούν μέρος της οικοπεριοχής, η οποία αποκαλείται Κοραλλιογενές τρίωγωνο.[146] Στα ανατολικά βρίσκεται η οροσειρά Παϊτσάου και η λίμνη Ίρα Λαλάρο, στην οποία βρίσκεται η προστατευόμενη περιοχή της χώρας, το εθνικό πάρκο Νίνο Κόνις Σαντάνα.[147] Αυτό το εθνικό πάρκο περιλαμβάνει τη μόνη ξηρή τροπική δασική περιοχή εντός της χώρας. Αυτό το εθνικό πάρκο φιλοξενεί μια σειρά από μοναδικά είδη φυτών και ζώων και είναι αραιοκατοικημένη.[148] Η βόρεια ακτή χαρακτηρίζεται από μια σειρά κοραλλιογενών υφάλων, οι οποίοι βρίσκονται υπό απειλή εξαφάνισης.[149]

Υπάρχουν περίπου 41.000 είδη φυτών τα οποία απαντώνται στη χώρα. Στα μέσα της δεκαετίας του 2010 η δασοκάλυψη έφτανε περίπου το 35% της έκτασης της χώρας.[150] Τα δάση της βόρειας ακτής, των κεντρικών ορεινών και της νότιας ακτής είναι διακριτές περιοχές.[151] Το Ανατολικό Τιμόρ φιλοξενεί την οικοπεριοχή των φυλλοβόλων δασών του Τιμόρ και του Ουετάρ[152]. Η νομοθεσία εγγυάται κάποια μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά δεν θεωρείται κυβερνητική προτεραιότητα.[153][132] Εκτός από την κλιματική αλλαγή, τα τοπικά οικοσυστήματα απειλούνται από την αποψίλωση των δασών, την υποβάθμιση της γης, την υπεραλίευση και τη ρύπανση.[150]

Οικονομία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Economy of East Timor (nominal GDP)(previous and data)
Ονομαστικό ΑΕΠ του Ανατολικού Τιμόρ (προηγούμενα και στοιχεία)

Το ΑΕΠ της χώρας είναι 0,599 δις δολάρια ΗΠΑ (σε ονομαστικές τιμές, εκτίμηση 2009[3], 170η στον κόσμο). Ο ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ είναι 1,00% (εκτίμηση 2004). Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι 551 $. Το Ανατολικό Τιμόρ χρησιμοποιεί ως νόμισμα το δολάριο ΗΠΑ και από το 2003 εκδίδει τα δικά του κέρματα τα οποία έχουν την ίδια αξία με τα αμερικάνικα σεντς.

Η οικονομία της ορεινής αυτής χώρας στηρίζεται στη γεωργική παραγωγή, στα μαργαριτάρια και την αλιεία.

Η οικονομία του Ανατολικού Τιμόρ είναι μια οικονομία της αγοράς. Η χώρα εξάγει κατά κύριο λόγο καφέ, μάρμαρο, πετρέλαιο και σανδαλόξυλο, ενώ ιστορικά η χώρα εξαρτάται από τις εξαγωγές αυτών των τεσσάρων προϊόντων.[154] Εσωτερικά, οι δυνατότητες ανάπτυξης περιορίζονται από την εκτεταμένη φτώχεια.[155] Η χώρα χρησιμοποιεί το δολάριο Ηνωμένων Πολιτειών σαν νόμισμα. Η οικονομία είναι ανοιχτή σε ξένες επενδύσεις, αν και η απαγόρευση κατοχής γης από αλλοδαπούς υποχρεώνει τους επενδυτές που θέλουν να επενδύσουν στη χώρα να βρουν έναν τοπικό εταίρο στο Ανατολικό Τιμόρ.[155] Ο ανταγωνισμός στην ανατολικοτιμορέζικη οικονομία περιορίζεται από το μικρό μέγεθος της οικονομίας και όχι από τους κρατικούς φραγμούς. Το εμπορικό ισοζύγιο είναι έντονα παθητικό[155] και οι τιμές των αγαθών είναι συχνά πιο ακριβές απ'ότι στην Ινδονησία ή άλλες γειτονικές χώρες.[155] Ο πληθωρισμός επηρεάζεται έντονα από τις κρατικές δαπάνες.[156] Ο ρυθμός ανάπτυξης είναι χαμηλός, με μέσο όρο 2,5% τη δεκαετία 2011 με 2021.[157]

Οι περισσότεροι ανατολικοτιμορέζοι είναι πολύ φτωχοί. Ένα ποσοστό που ίσα που ξεπερνά το 40% ζει κάτω από το εθνικό όριο της φτώχειας. Τα ποσοστά φτώχειας είναι ιδιαίτερα αυξημένα σε αγροτικές περιοχές, όπου πολλοί κάτοικοι είναι γεωργοί ή ψαράδες. Ακόμη και στις αστικές περιοχές, η πλειονότητα των κατοίκων είναι φτωχοί. Συνολικά, οι γυναίκες είναι φτωχότερες από τους άνδρες και συχνά απασχολούνται σε χαμηλότερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας.[158] Ο υποσιτισμός είναι σημαντικό πρόβλημα υγείας στη χώρα, με περισσότερα από τα μισά παιδιά να παρουσιάζουν καθυστερημένη ανάπτυξη.[159] Ενώ το 91% των παντρεμένων ανδρών σε ηλικία εργασίας (15-49) εργάζονταν το 2016, μόνο το 43% των παντρεμένων γυναικών σε ηλικία εργασίας εργάζονταν. Υπάρχουν μικρές διαφορές υπέρ των ανδρών όσον αφορά την ιδιοκτησία κατοικίας και γης και την κατοχή τραπεζικού λογαριασμού.[160]

Τα σεντάβος είναι κέρματα που εκδίδει το Ανατολικό Τιμόρ και χρησιμοποιούνται παράλληλα με τα κέρματα του δολαρίου των Ηνωμένων Πολιτειών.

Το 94% της παραγωγής ψαριών στο Ανατολικό Τιμόρ προέρχεται από τους ωκεανούς, κυρίως από την παράκτια αλιεία στο Ανατολικό Τιμόρ.[161] Το 66% των οικογενειών υποστηρίζεται εν μέρει από δραστηριότητες επιβίωσης όπως η γεωργία και η αλιεία, ωστόσο η χώρα στο σύνολό της δεν παράγει αρκετά τρόφιμα για να καλύψει τις διατροφικές της ανάγκες και επομένως βασίζεται στα εισαγόμενα τρόφιμα από το εξωτερικό.[161] Οι αγροτικές εργασίες φέρουν πάνω τους τις συνέπειες της διαχρονικής φτώχειας και ο τομέας λαμβάνει ελάχιστη στήριξη από την κυβέρνηση.[162] Όσοι ζουν στο Ντίλι ζουν κατά μέσο όρο σε καλύτερες συνθήκες, αν και παραμένουν φτωχοί για τα διεθνή πρότυπα.[162] Το μικρό μέγεθος του ιδιωτικού τομέα σημαίνει ότι η κυβέρνηση είναι συχνά ο πελάτης των δημόσιων επιχειρήσεων. Το ένα τέταρτο του εθνικού πληθυσμού εργάζεται στην άτυπη οικονομία, με τον επίσημο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα να απασχολεί το 9% των εργαζομένων έκαστος.[163] Από τα άτομα που βρίσκονται στην ηλικία εργασίας, περίπου το 23% εργάζονται στη λεγόμενη "οικονομία των μετρητών" (δηλαδή στην επίσημη οικονομία), το 21% είναι φοιτητές/μαθητές και το 27% είναι γεωργοί και ψαράδες.[163] Η οικονομία βασίζεται κυρίως στα μετρητά. Οι τράπεζες παρέχουν ένα περιορισμένο ποσό εμπορικών πιστώσεων.[164] Τα εμβάσματα από εργάτες στο εξωτερικό φέρνουν 100 εκατομμύρια δολάρια περίπου στη χώρα.[162]

Αυτή η φτώχεια εξανεμίζει αρκετό μέρος του πλούτου που μπορεί να κερδίσει η χώρα από τους φυσικούς της πόρους, οι οποίοι την εποχή της ανεξαρτησίας είχαν κατά κεφαλήν αξία ισοδύναμη με τον πλούτο μιας χώρας με ανώτερο μεσαίο εισόδημα. Πάνω από τους μισούς φυσικούς πόρους της χώρας είναι πετρέλαιο και ένα τέταρτο περίπου είναι φυσικό αέριο. Το Επενδυτικό Ταμείο του Ανατολικού Τιμόρ ιδρύθηκε το 2005 για να αποκτήσει ένα κέρδος με το οποίο θα μπορέσει να στηρίξει την οικονομία του μετά το τέλος της εποχής του πετρελαίου, και επομένως έχει παρόμοιο σκοπό με το νορβηγικό επενδυτικό ταμείο.[165] Από το 2005 έως το 2021, 23 δισεκατομμύρια δολάρια κερδών από τις πωλήσεις πετρελαίου έχουν επενδυθεί στο ταμείο αυτό. Οχτώ δισεκατομμύρια δολάρια έχουν προστεθεί από επενδύσεις, ενώ έχουν δαπανηθεί 12 δισεκατομμύρια δολάρια από πόρους του ταμείου.[166] Η μείωση των αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου οδήγησε σε μείωση του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης από το 2010 και μετά στη χώρα.[166] Το 80% των κρατικών δαπανών προέρχεται από πόρους του ταμείου, το οποίο από το 2021 είχε απόθεμα που έφτανε τα 19 δισεκατομμύρια δολάρια (μέγεθος δεκαπλάσιο του εθνικού προϋπολογισμού). Καθώς το εισόδημα από τις πωλήσεις πετρελαίου έχει μειωθεί, το ταμείο κινδυνεύει να εξαντληθεί. Οι κυβερνητικές αναλήψεις χρημάτων από το ταμείο έχουν υπερβεί το βιώσιμο επίπεδο αναλήψεων σχεδόν κάθε έτος μετά το 2009.[166] Τα κοιτάσματα του πεδίου Μπαγιού-Ουντάν αναμένεται σύντομα να εξαντληθούν, ενώ η εξόρυξη των πόρων στο ανεκμετάλλευτο πεδίο Γκρέιτερ Σανράιζ έχει αποδειχθεί τεχνική και πολιτική πρόκληση. Τα εναπομένοντα πιθανά αποθέματα χάνουν σταδιακά την αξία που είχαν παλαιότερα καθώς προχωρά η μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.[167][168]

Η οικονομία της χώρας εξαρτάται από τις κρατικές δαπάνες. Η διεθνής βοήθεια συμβάλλει στην κάλυψη ενός μικρού μέρους του ΑΕΠ της χώρας.[169] Οι κρατικές δαπάνες μειώθηκαν από το 2012 και έπειτα, γεγονός που είχε αρνητικές επιπτώσεις στον ιδιωτικό τομέα τα επόμενα χρόνια. Η κυβέρνηση και η κρατική εταιρεία πετρελαίου του Ανατολικού Τιμόρ συχνά επενδύουν σε μεγάλα ιδιωτικά έργα. Η μείωση των κρατικών δαπανών συνδυάστηκε με τη μείωση του αριθμού ανάπτυξης.[170] Μετά το επενδυτικό ταμείο πετρελαίου, η δεύτερη μεγαλύτερη πηγή κρατικού εισοδήματος είναι οι φόροι. Τα φορολογικά έσοδα συνεισφέρουν λιγότερο από το 8% του ΑΕΠ της χώρας, ποσοστό χαμηλότερο από πολλές άλλες χώρες της περιοχής και οικονομίες παρόμοιου μεγέθους. Οι 23 λεγόμενες αυτόνομες υπηρεσίες της χώρας συνεισφέρουν ορισμένα έσοδα στην οικονομία (στο Ανατολικό Τιμόρ αυτόνομες υπηρεσίες είναι οι λιμενικές αρχές, εταιρείες υποδομής, το Εθνικό Πανεπιστήμιο του Ανατολικού Τιμόρ, κ.ά.).[171] Συνολικά, το επίπεδο κρατικών δαπανών είναι ένα από τα υψηλότερα στον κόσμο,[171] αν και οι επενδύσεις σε υποδομές εκπαίδευσης, υγείας και νερού είναι αμελητέες.[172]

Διάγραμμα που παρουσιάζει τις κύριες εξαγωγές του Ανατολικού Τιμόρ για το 2019.

Η ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα έχει καθυστερήσει για πολλούς λόγους. Μεταξύ άλλων οι κύριες αιτίες είναι η έλλειψη ανθρώπινου κεφαλαίου, οι ανεπαρκείς και αδύναμες υποδομές, το ελλιπές νομικό σύστημα και το αναποτελεσματικό ρυθμιστικό περιβάλλον.[173] Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας παραμένουν ακαθόριστα. Οι αντικρουόμενοι τίτλοι ιδιοκτησίας από την πορτογαλική και ινδονησιακή κατοχή του νησιού, αλλά και η ανάγκη ενσωμάτωσης των παραδοσιακών εθιμικών δικαιωμάτων στο εθνικό δίκαιο συμβάλλουν στη διαιώνιση του προβλήματος που προκύπτει από την έλλειψη μιας οριστικής διευθέτησης των τίτλων ιδιοκτησίας.[174] Το 2010, το 87,7% των αστικών (321.043 άτομα) και το 18,9% των αγροτικών (821.459 άτομα) νοικοκυριών είχαν σύνδεση ηλεκτρικού ρεύματος, φτάνοντας σε ένα ποσοστό 38,2%.[175] Ο ιδιωτικός τομέας συρρικνώθηκε κατά τη διάρκεια της πενταετίας 2014-2018, παρά το γεγονός ότι ο πληθυσμός σε ηλικία εργασίας αυξήθηκε. Ο τομέας της γεωργίας και της μεταποίησης έχουν συρρικνωθεί αρκετά σε σχέση με το μέγεθος τους το 2002 (το έτος της ανεξαρτησίας).[176] Κανένας τομέας πέρα από το πετρέλαιο δεν έχει καταφέρει να αναπτυχθεί[177] και η ανάπτυξη στον τομέα των κατασκευών και της διοίκησης εξαρτάται από τα έσοδα που αποφέρουν οι πωλήσεις πετρελαίου.[176] Η εξάρτηση από το πετρέλαιο δείχνει ορισμένες πτυχές του φαινομένου κατάρας των πόρων.[178] Ο καφές συνεισέφερε το 90% όλων των υπόλιπων εξαγωγών πέρα από ορυκτά καύσιμα την περίοδο 2013-2019. Η χώρα εξήγαγε μη ορυκτά προϊόντα αξίας 20 εκατομμυρίων δολαρίων το 2019.[176] Το 2017, τη χώρα επισκέφθηκαν 75.000 τουρίστες.[179]

Διακυβέρνηση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Για περισσότερα, βλέπε Πολιτική του Ανατολικού Τιμόρ.

Ο Σανάνα Γκουσμάο, ο πρώτος πρόεδρος του Ανατολικού Τιμόρ μετά την ινδονησιακή κατοχή.

Πρόεδρος της χώρας είναι ο Φρανσίσκο Γκουτέρες, εκλεγείς το 2017 με ποσοστό 57,1% των ψήφων και πρωθυπουργός ο Ταούρ Ματάν Ρουάκ. Δικαίωμα ψήφου στις εκλογές έχουν όσες και όσοι είναι ηλικίας 17 ετών και άνω.[180]

Το πολιτικό σύστημα του Ανατολικού Τιμόρ λειτουργεί με το μοντέλο της ημιπροεδρικής δημοκρατίας, βασισμένο στο πορτογαλικό σύστημα.[181][182] Εκτός από τον διαχωρισμό της εκτελεστικής εξουσίας μεταξύ του προέδρου και του πρωθυπουργού, η διάκριση των εξουσιών μεταξύ της εκτελεστικής, της νομοθετικής και της δικαστικής εξουσίας κατοχυρώνεται στο σύνταγμα.[183] Δεν επιτρέπεται η συμμετοχή ανθρώπων στην πολιτική σαν βουλευτές και μέλη της κυβέρνησης ταυτόχρονα, δηλαδή υπάρχει ασυμβίβαστο βουλευτικής και υπουργικής/πρωθυπουργικής ιδιότητας. Ενώ το νομοθετικό σώμα προορίζεται να ελέγχει τις πράξεις της εκτελεστικής εξουσίας, στην πράξη η εκτελεστική εξουσία ελέγχει τη νομοθετική, σε όλες τις κυβερνήσεις.[182] Η εκτελεστική εξουσία, μέσω του υπουργικού συμβουλίου, έχει ορισμένες νομοθετικές εξουσίες.[182] Η δικαστική εξουσία λειτουργεί ανεξάρτητα, αν και υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες έχει υπάρξει παρέμβαση της κυβέρνησης.[183][184] Η πρόσβαση στα δικαστήρια παραμένει πρόκληση, ενώ για να καταπολεμηθεί το πρόβλημα έχουν συσταθεί και κινητά δικαστήρια.[184] Παρά την πολιτική ρητορική, το σύνταγμα και οι δημοκρατικοί θεσμοί έχουν σχεδόν καθολική αποδοχή.[183] Η συμμετοχή στις εκλογές είναι υψηλή και το πολιτικό σύστημα τυγχάνει ευρείας αποδοχής.[183][185]

Επίσημα, ο άμεσα εκλεγμένος πρόεδρος έχει σχετικά περιορισμένες εξουσίες σε σύγκριση με άλλες ημιπροεδρικές δημοκρατίες. Δεν έχει τυπικά καμία εξουσία πάνω στο θέμα του διορισμού και της απόλυσης του πρωθυπουργού και του υπουργικού συμβουλίου. Ωστόσο, δεδομένου ότι εκλέγεται άμεσα, ο εκάστοτε πρόεδρος της χώρας έχουν ασκήσει μεγάλη άτυπη δύναμη και επιρροή.[186] Ο πρωθυπουργός εκλέγεται από το κοινοβούλιο. Εάν ο πρόεδρος ασκήσει βέτο σε μια νομοθετική πράξη, το κοινοβούλιο μπορεί να ακυρώσει την ισχύ του βέτο εάν η δεύτερη ψηφοφορία για την ψήφιση ενός νόμου ολοκληρωθεί με τουλάχιστον τα δύο τρίτα των βουλευτών ψηφίσουν υπέρ του.[187]

Ο αρχηγός του κράτους του Ανατολικού Τιμόρ είναι ο πρόεδρος της δημοκρατίας. Ο πρόεδρος της δημοκρατίας εκλέγεται από τον λαό και η θητεία του διαρκεί πέντε χρόνια. Αν και οι εκτελεστικές εξουσίες του προέδρου είναι κάπως περιορισμένες, έχουν την εξουσία να ασκούν βέτο στην έγκριση ενός νόμου από το κοινοβούλιο, να εισηγούνται και να οργανώνουν δημοψηφίσματα και να διαλύουν το κοινοβούλιο σε περίπτωση που αυτό δεν είναι σε θέση να συγκροτήσει κυβέρνηση ή να εγκρίνει τον προϋπολογισμό της χώρας. Μετά τις εκλογές, ο πρόεδρος συνήθως διορίζει στη θέση του πρωθυπουργού του Ανατολικού Τιμόρ τον αρχηγό του κόμματος πλειοψηφίας ή του κυβερνητικού συνασπισμού, αλλά και το υπουργικό συμβούλιο το οποίο προτείνει ο πρωθυπουργός. Ως επικεφαλής της κυβέρνησης, ο πρωθυπουργός προεδρεύει του υπουργικού συμβουλίου.[188] Ο πρόεδρος έχει τη δυνατότητα να υπηρετήσει στο αξίωμα για μέχρι και δύο θητείες.[189]

Οι αντιπρόσωποι στο μονοθάλαμο Εθνικό Κοινοβούλιο εκλέγονται από τον λαό και υπηρετούν πενταετή θητεία.[190] Ο αριθμός των εδρών του κοινοβουλίου ποικίλει: μπορεί να είναι από 52 έως 65. Τα κόμματα, ώστε να καταφέρουν να αποκτήσουν εκπροσώπηση στο κοινοβούλιο, πρέπει να έχουν τουλάχιστον το 3% των ψήφων για να εισέλθουν στο κοινοβούλιο. Οι έδρες κατανέμονται μεταξύ των κομμάτων σύμφωνα με τη μέθοδο Ντ'Οντ.[191] Οι εκλογές γίνονται στο πλαίσιο ενός πολυκομματικού συστήματος. Μετά την ανεξαρτησία, την εξουσία κατείχε το πολιτικό κόμμα Φρετιλίν, το οποίο ιδρύθηκε λίγο πριν από την ινδονησιακή εισβολή και ηγήθηκε της αντίστασής ενάντια στην ινδονησιακή κατοχή. Λόγω του ρόλου του στην εξασφάλιση της ανεξαρτησίας της χώρας, το Φρετιλίν θεωρούσε τον εαυτό του ως το πιο άξιο για να κυβερνήσει κόμμα, το φυσικό κυβερνητικό κόμμα, και υποστήριξε τη θέσπιση ενός πολυκομματικού συστήματος με την προσδοκία ότι θα αναπτυσσόταν ένα σύστημα βασισμένο στο κυρίαρχο κόμμα. Η υποστήριξη από τα Ηνωμένα Έθνη και τη διεθνή κοινότητα, τόσο πριν όσο και μετά την ανεξαρτησία, επέτρεψε στο εκκολαπτόμενο πολιτικό σύστημα του Ανατολικού Τιμόρ να επιβιώσει από κρίσεις όπως η κρίση του Ανατολικού Τιμόρ το 2006.[192] Για τις βουλευτικές εκλογές οι υποψήφιοι συμμετέχουν σε μια ενιαία εκλογική περιφέρεια η οποία καλύπτει ολόκληρη τη χώρα. Ένας στους τρεις υποψηφίους των κομμάτων πρέπει να είναι γυναίκες. Αυτό το σύστημα προωθεί τον πολυκομματισμό, αλλά δίνει στους ψηφοφόρους τη δυνατότητα να ασκήσουν λίγη επιρροή σχετικά με τους μεμονωμένους υποψηφίους που επιλέγονται από κάθε κόμμα.[192] Τα πολιτικά κόμματα και πολιτικοί συνασπισμοί πρέπει να λάβουν τουλάχιστον το 4% των συνολικών ψήφων για να αποκτήσουν κοινοβουλευτική εκπροσώπση.[193] Το Εθνικό Συνέδριο για την Ανασυγκρότηση του Τιμόρ έγινε το κύριο κόμμα αντιπολιτευικό κόμμα μετά την ίδρυση του και σχημάτισε κυβέρνηση μετά τις κοινοβουλευτικές εκλογές του 2007.[192]

Ενώ και τα δύο μεγάλα κόμματα είναι σχετικά σταθερά, η ηγεσία τους παραμένει στα χέρια μιας «παλιάς φρουράς» ατόμων τα οποία αναδείχθηκαν κατά τη διάρκεια της αντίστασης των Τιμορέζων κατά της ινδονησιακής κατοχής.[194][195][196][197] Τα περισσότερα κόμματα είναι προσωποπαγή.[195] Υπάρχει μια κοινωνία των πολιτών η οποία είναι ενεργή και λειτουργεί ανεξάρτητα από την κυβέρνηση, όπως και τα μέσα ενημέρωσης.[195] Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών έχουν την έδρα και τη βάση των δραστηριοτήτων τους στην πρωτεύουσα, συμπεριλαμβανομένων των φοιτητικών παρατάξεων. Λόγω της δομής της οικονομίας, δεν υπάρχουν ισχυρά συνδικάτα.[195] Η Καθολική Εκκλησία ασκεί ισχυρή επιρροή στη χώρα.[195] Ενώ οι γυναίκες κατέχουν πάνω από το ένα τρίτο των εδρών στο κοινοβούλιο, είναι λιγότερο προβεβλημένες στα υπόλοιπα κομματικά όργανα και την κομματική ηγεσία.[198]

Η Εθνική Αστυνομία του Ανατολικού Τιμόρ και η αμυντική δύναμη του Ανατολικού Τιμόρ έχουν το μονοπώλιο της βίας από το 2008. Αυτές οι δύο οργανώσεις έχουν σχεδόν όλα τα όπλα που βρίσκονται στη χώρα και πολύ λίγα όπλα δεν βρίσκονται στην ιδιοκτησία των δύο αυτών ομάδων.[199] Ενώ υπάρχουν καταγγελίες για κατάχρηση εξουσίας από τον στρατό και την αστυνομία, η αστυνομία βρίσκεται υπό κάποιο βαθμό δικαστικής εποπτείας και η εμπιστοσύνη του κοινού στην αστυνομία της χώρας έχει αυξηθεί.[200]

Τα πολιτικά χάσματα σε αυτή τη χώρα υφίστανται κατά μήκος ταξικών και γεωγραφικών γραμμών κυρίως. Υπάρχει γενικά ένα χάσμα μεταξύ των ανατολικών και δυτικών περιοχών της χώρας. Αυτές οι διαφορές προέκυψαν κατά τη διάρκεια της ινδονησιακής κατοχής της χώρας. Το Φρετιλίν ειδικότερα έχει συνδεθεί στενά με τις ανατολικές περιοχές.[201] Η πολιτική και η διοίκηση επικεντρώνονται στο Ντίλι, με την εθνική κυβέρνηση να είναι υπεύθυνη για τις περισσότερες δημόσιες υπηρεσίες.[202] Η περιοχή του Οεκούσε, η οποία αποτελεί θύλακας του Ανατολικού Τιμόρ, περικλείεται αποκλειστικά από ινδονησιακά εδάφη και χωρικά ύδατα και έχει ένα βαθμό πολιτικής αυτονομίας από την υπόλοιπη χώρα.[201]

Μεταφορές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η οδήγηση γίνεται στα αριστερά.

Πολιτισμός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ιερό σπίτι στο Λοσπάλος

Ο πολιτισμός του Ανατολικού Τιμόρ είναι η αντανάκλαση πολυάριθμων επιρροών στον διάβα της τοπικής ιστορίας. Ο πολιτισμός της χώρας είναι ένα κράμα Πορτογαλικών, Ρωμαιοκαθολικών και Ινδονησιακών επιρροών αναμειγμένο με τα πολιτιστικά στοιχεία από τους αυτόχθονες Αυστρονησιακούς και Μελανησιακούς πολιτισμούς του Τιμόρ. Ο πολιτισμός του Ανατολικού Τιμόρ είναι επηρεασμένη σε μεγάλο βαθμό από τους αυστρονησιακούς θρύλους. Για παράδειγμα, ο μύθος της δημιουργίας του Ανατολικού Τιμόρ λέει ότι ένας γερασμένος κροκόδειλος μεταμορφώθηκε σε άνθρωπο αφού έφτασε στο νησί του Τιμόρ σαν φόρο τιμής σε ένα νεαρό αγόρι που τον βοήθησε όταν ήταν άρρωστος.[203][204] Ως αποτέλεσμα, το νησί έχει σχήμα κροκόδειλου και οι απόγονοι του αγοριού είναι οι γηγενείς Ανατολικοτιμορέζοι. Η φράση «εγκαταλείπω τον κροκόδειλο» αναφέρεται στην οδυνηρή εξορία των Τιμορέζων από το νησί τους. Το Ανατολικό Τιμόρ επί του παρόντος οριστικοποιεί τους φακέλους του για να καταθέσει υποψηφιότητες για την ένταξη διαφόρων μνημείων στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Ουνέσκο, αλλά και την ένταξη του στον Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, στο Δίκτυο Δημιουργικών Πόλεων, στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων και στο Δίκτυο Αποθεμάτων Βιόσφαιρας, όλα πράγματα της Ουνέσκο. Η χώρα έχει επί του παρόντος ένα έγγραφο στο Μητρώο Μνήμης του Κόσμου της Ουνέσκο με τίτλο On the Birth of a Nation: Turning points.[205]

Η παρουσία μιας μεγάλης ποικιλίας εθνοτήτων και γλωσσών σε ένα τόσο μικρό κράτος έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχουν αρκετές πολιτιστικές διαφορές ανά περιοχή.[206] Επιπλέον, η πρωτεύουσα έχει μια πιο κοσμοπολίτικη κουλτούρα, ενώ οι αγροτικές περιοχές έχουν ένα πιο παραδοσιακό πολιτισμό με λιγότερες επιρροές από το εξωτερικό.[207] Οι πολυποίκιλες πολιτιστικές πρακτικές στο Ανατολικό Τιμόρ αντικατοπτρίζουν τις ιστορικές κοινωνικές δομές και πρακτικές, όπου οι άνθρωποι πίστευαν ότι οι πολιτικοί ηγέτες είχαν και πνευματικές δυνάμεις. Η καταγωγή ήταν ένα σημαντικό συστατικό της ηγεσίας, με την ανάμνηση των προγόνων να αποτελεί σημαντικό μέρος των πολιτιστικών πρακτικών. Οι τοπικοί ηγέτες ασκούσαν συχνά επιρροή στη χρήση της γης. Ακόμα και σήμερα διαδραματίζουν συχνά ένα διαμεσολαβητικό, άτυπο ρόλο στις διαμάχες γης και σε άλλες πτυχές της κοινοτικής πρακτικής στο σημερινό Τιμόρ. Μια σημαντική έννοια του τιμορέζικου πολιτισμού είναι το λουλίκ (η ιερότητα). Ορισμένες τελετές λουλίκ συνεχίζουν να αντανακλούν ανιμιστικά στοιχεία (η παλαιότερη θρησκεία πολλών περιοχών της χώρας), π.χ. με τη χρήση μαντικών τελετών σε όλη τη χώρα. Ιερή σημασία μπορεί να έχουν και διάφορα αντικείμενα (π.χ. οι πορτογαλικές σημαίες που έχουν αποκτήσει καθεστώς οικογενειακού κειμηλίου, αφού έχουν περαστεί σε πολλές γενιές). Η διατήρηση των παραδοσιακών πεποιθήσεων μπροστά στις προσπάθειες της Ινδονησίας να επιβάλλει τον ινδονησιακό πολιτισμό συνδέθηκε με τη δημιουργία της εθνικής ταυτότητας της χώρας.[206] Αυτή η εθνική ταυτότητα άρχισε να αναδύεται μόλις στο τέλος της πορτογαλικής κυριαρχίας και κατά τη διάρκεια της ινδονησιακής κυριαρχίας. [208] Άρχισε να αναπτύσσεται μια ταυτότητα του πολίτη, η οποία εκφράζεται πιο ξεκάθαρα μέσω του ενθουσιασμού για τη δημοκρατία σε εθνικό επίπεδο. [208]

Οι παραδοσιακές τελετουργίες διατηρούν αρκετά στοιχεία της αρχικής δομής τους.Συχνά είναι ανεμειγμένες με διάφορες σύγχρονες επιρροές. Διαφορετικά μοτίβα των τάι συνδέονται με διαφορετικές κοινότητες και γλωσσικές ομάδες.[209] Η κοινοτική ζωή επικεντρώνεται γύρω από τους ιερούς οίκους. Οι ιεροί οίκοι είναι αντιπροσωπευτικό σύμβολο και τρόπος αναγνώρισης κάθε κοινότητας. Μεταξύ αλλά και μέσα στα σπίτια υπάρχουν διάφορα συστήματα συγγένειας. Οι παραδοσιακοί ηγέτες προέρχονται από σημαντικές οικογένειες για τον τόπο τους. Οι ηγέτες διατηρούν βασικούς ρόλους στην απονομή δικαιοσύνης και την επίλυση διαφορών. Οι μέθοδοι αυτές διαφέρουν αναλόγως την κοινότητα.[210] Τέτοιοι ηγέτες συχνά εκλέγονται σε επίσημες ηγετικές θέσεις. Οι παραδοσιακοί ηγέτες αποτελούν το ενωτικό στοιχείο μεταξύ της παραδοσιακής πολιτιστικής και ιστορικής δομής του Τιμόρ και της επίσημης πολιτικής αρχής του Ντίλι.[210] Η εσωτερική μετανάστευση προς τις αστικές περιοχές, ιδιαίτερα προς το Ντίλι, δημιουργεί πολιτιστικούς δεσμούς μεταξύ αυτών του Ντίλι και των πόλεων και της αγροτικής ενδοχώρας. Όσοι ζουν σε αστικές περιοχές συχνά συνεχίζουν να ταυτίζονται με ένα συγκεκριμένο χωριό από το οποίο κατάγονται, φαινόμενο που συναντάται ακόμη και σε αυτούς που ζουν εδώ και πολλές δεκαετίες στο Ντίλι.[210] :53-54

Τέχνες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Υπάρχει μια ισχυρή ποιητική παράδοση στο Ανατολικό Τιμόρ.[211] Ο Πρωθυπουργός Σανάνα Γκουσμάο, για παράδειγμα, είναι και διακεκριμένος ποιητής. Έτσι ο Γκουσμάο έχει αποκτήσει το προσωνύμιο του "ποιητή-πολεμιστή".[212]

Αρχιτεκτονικά, τα κτίρια συνδυάζουν το πορτογαλικό στυλ με το γνήσιο, τιμορέζικο στυλ. Υπάρχουν κτίρια χτισμένα με το πορτογαλικό στυλ αλλά και παραδοσιακά σπίτια που μοιάζουν με τοτέμ στα ανατολικά. Τα δεύτερα είναι γνωστά ως ούμα λουλίκ ("ιερά σπίτια") στα Τέτουμ και λέει τέινου ("σπίτια με πόδια") στα Φαταλούκου. Η χειροτεχνία και η ύφανση παραδοσιακών κασκόλ (τα λεγόμενα τάι) είναι επίσης ευρέως διαδεδομένη.

Το Εθνικό Αρχείο Κινηματογράφου και Ήχου της Αυστραλίας διατηρεί ένα εκτεταμένο αρχείο από οπτικοακουστικό περιεχόμενο για το Ανατολικό Τιμόρ. Το περιεχόμενο για το Ανατολικό Τιμόρ διατηρείται σε ένα ολοκληρωμένο πακέτο με τίτλο The NFSA Timor-Leste Collection Profile, το οποίο περιλαμβάνει στοιχεία και πληροφορίες για 795 κινούμενες εικόνες, ακουστικά αρχεία και έργα τεκμηρίωσης τα οποία καταγράφουν την ιστορία και τον πολιτισμό του Ανατολικού Τιμόρ από τις αρχές του εικοστού αιώνα.[213] Το Αρχείο συνεργάζεται με την κυβέρνηση του Ανατολικού Τιμόρ, με στόχο να διασφαλίσει ότι το υλικό αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο Ανατολικό Τιμόρ, αλλά και να έχει πρόσβαση κάθε Τιμορέζος σε αυτό το αρχειακό υλικό.[214]

Η αυστραλιανή ταινία του 2009, Μπαλίμπο, περιέχει τμήματα τα οποία γυρίστηκαν το 2009. Το 2010, η νοτιοκορεάτικη ταινία, Ένα Γυμνό Όνειρο, γυρίστηκε στο νησί. Το 2013, κυκλοφόρησε η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του Ανατολικού Τιμόρ, με τίτλο Beatriz's War.[215] Το RTTL, η κρατική ραδιοτηλεόραση της χώρας, κυκλοφόρησε την ταινία Abdul & José στις 30 Ιουλίου 2017 προβάλλοντας την στο κύριο κανάλι του, αλλά και την ταινία Ema Nudar Umanu[216][217], η οποία έκανε διεθνή πρεμιέρα στις 16 Αυγούστου 2018 στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Μελβούρνης.[218]

Κουζίνα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η κουζίνα του Ανατολικού Τιμόρ περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, πιάτα με χοιρινό κρέας, ψάρι, βασιλικό, ταμαρίνδο, όσπρια, καλαμπόκι, ρύζι, ριζώδη λαχανικά και τροπικά φρούτα. Η κουζίνα του Ανατολικού Τιμόρ έχει επιρροές από τη νοτιοανατολική ασιατική και από την πορτογαλική κουζίνα. Υπάρχουν γαστρονομικά στοιχεία από άλλες πορτγοαλικές αποικίες, οι οποίες λόγω της αποικιοκρατίας έχουν μεταφερθεί και στο Ανατολικό Τιμόρ. Λόγω της ανάμειξης ανατολικών και δυτικών στοιχείων στην κουζίνα του Ανατολικού Τιμόρ, η τοπική κουζίνα ανέπτυξε παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτά της κουζίνας των Φιλιππίνων.

Αθλητισμός[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ποδοσφαιριστές του συλλόγου Σπορτ Ντίλι ε Μπενφίκα.

Το Ανατολικό Τιμόρ είναι μέλος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής, της Διεθνούς Ένωσης Ομοσπονδιών Στίβου, της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Αντιπτέρισης, της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Ποδηλασίας, της Διεθνούς Ομοσπονδίας Άρσης Βαρών, της Διεθνούς Ομοσπονδίας Επιτραπέζιας Αντισφαίρισης, της Διεθνούς Ομοσπονδίας Καλαθοσφαίρισης. Η εθνική ομάδα ποδοσφαίρου του Ανατολικού Τιμόρ αγωνίζεται σε διοργανώσεις της ΦΙΦΑ. Οι Τιμορέζοι αθλητές συμμετείχαν στους Αγώνες της Νοτιοανατολικής Ασίας του 2003 και συμμετέχουν έκτοτε. Στους Παραολυμπιακούς Αγώνες της Νοτιοανατολικής Ασίας του 2003, το Ανατολικό Τιμόρ κέρδισε χάλκινο μετάλλιο στην άρση βαρών (κατηγορία βάρους αθλητή 48 κιλών) ανδρών.[219] Μετά την αναγνώριση του Ανατολικού Τιμόρ από τη Διεθνή Ολυμπιακή Επιτροπή (ΔΟΕ) το 2003, οι αθλητές του Ανατολικού Τιμόρ συμμετείχαν στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας το 2004 στα αγωνίσματα του στίβου, της άρσης βαρών και της πυγμαχίας.[220] Το Ανατολικό Τιμόρ κέρδισε τρία μετάλλια στο άθλημα άρνις στους Αγώνες Νοτιοανατολικής Ασίας το 2005.[221] Το Ανατολικό Τιμόρ συμμετείχε στους πρώτους Αγώνες της Λουσοφωνίας και, τον Οκτώβριο του 2008, η χώρα κέρδισε για πρώτη φορά πόντους σε διεθνή αγώνα ποδοσφαίρου σε μια ισοπαλία 2–2 εναντίον της Καμπότζης. [222] Το Ανατολικό Τιμόρ συμμετείχε στους Χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 2014.

Ο Τόμας Αμέρικο ήταν ο πρώτος Τιμορέζος μαχητής ο οποίος συμμετείχε σε παγκόσμιο πρωτάθλημα πυγμαχίας. Δολοφονήθηκε το 1999, λίγο πριν την αποχώρηση των Ινδονήσιων από το ανατολικό Τιμόρ.[223]

Σημειώσεις και παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 «Population Projections by age and sex» (PDF). General Directorate of Statistics (GDS). Ανακτήθηκε στις 8 Φεβρουαρίου 2024. 
  2. ↑ «Απογραφή 2015». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Ιουνίου 2017. Ανακτήθηκε στις 2 Ιουλίου 2017. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 «Ανατολικό Τιμόρ». ΔΝΤ. Απρίλιος 2017. Ανακτήθηκε στις 9 Μαΐου 2017. 
  4. ↑ Human Development Report 2021-22: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World (PDF). hdr.undp.org. United Nations Development Programme. 8 Σεπτεμβρίου 2022. σελίδες 272–276. ISBN 978-9-211-26451-7. Αρχειοθετήθηκε (PDF) από το πρωτότυπο στις 8 Σεπτεμβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2022. 
  5. ↑ 5,0 5,1 United Nations General Assembly. «Unanumous Assembly Decision Makes Timor-Leste 191st United Nations Member State». United Nations Meetings Coverage and Press Releases. United Nations. Ανακτήθηκε στις 21 Ιουνίου 2020. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Taylor-Leech, Kerry (2009). «The language situation in Timor-Leste». Current Issues in Language Planning 10 (1): 1–68. doi:10.1080/14664200802339840. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Tansubhapol, Thanida (30 January 2011). «East Timor Bid to Join ASEAN Wins 'Strong Support'». Bangkok Post. https://www.pressreader.com/thailand/bangkok-post/20110130/283832914957229. 
  8. ↑ 8,0 8,1 Cavanaugh, Ray (24 April 2019). «Timor-Leste: A young nation with strong faith and heavy burdens». The Catholic World Report. https://www.catholicworldreport.com/2019/04/24/timor-leste-a-young-nation-with-strong-faith-and-heavy-burdens/. 
  9. ↑ «Constituição da República Democrática de Timor» (PDF). Government of Timor-Leste. Ανακτήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2016. 
  10. ↑ «Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timór-Leste» (PDF). Government of Timor-Leste. Ανακτήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2016. 
  11. ↑ «United Nations Member States». United Nations. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Οκτωβρίου 2007. 
  12. ↑ «European Union deploys Election Observation Mission to Timor Leste». Europa (web portal). Ανακτήθηκε στις 28 Μαρτίου 2010. 
  13. ↑ «US Department of State: Timor-Leste». State.gov. 20 Ιανουαρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 28 Μαρτίου 2010. 
  14. ↑ «CIA World Factbook». US Govt. 1 Ιουλίου 2014. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Marwick, Ben; Clarkson, Chris; O'Connor, Sue; Collins, Sophie (2016). «Early Modern Human Lithic Technology from Jerimalai, East Timor». Journal of Human Evolution 101: 45–64. doi:10.1016/j.jhevol.2016.09.004. PMID 27886810. http://ro.uow.edu.au/smhpapers/4268. 
  16. ↑ 16,0 16,1 «Lesson 1 (First Part): Population Settlements in East Timor and Indonesia». University of Coimbra. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Φεβρουαρίου 1999. 
  17. ↑ «About Timor-Leste > Brief History of Timor-Leste: A History». Timor-Leste.gov.tl. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Οκτωβρίου 2008. 
  18. ↑ Taylor, Jean Gelman (2003). Indonesia: Peoples and Histories. New Haven and London: Yale University Press. σελίδες 378. ISBN 978-0-300-10518-6. 
  19. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  20. ↑ Leibo, Steven (2012), East and Southeast Asia 2012 (45 έκδοση), Lanham, MD: Stryker Post, σελ. 161–165, ISBN 978-1-6104-8885-3, https://archive.org/details/isbn_9781610488853/page/161 
  21. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  22. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  23. ↑ 23,0 23,1 «The Portuguese Colonization and the Problem of East Timorese Nationalism». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Νοεμβρίου 2006. 
  24. ↑ Deeley, Neil (2001). The International Boundaries of East Timor. σελ. 8. 
  25. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  26. ↑ Schwarz, A. (1994). A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s. Westview Press. σελ. 198. ISBN 978-1-86373-635-0. 
  27. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  28. ↑ Damier, Vadim; Limanov, Kirill (2019). «Portuguese Anarchist in the 'Tropical Siberia'». Latin-American Historical Almanac 22 (1): 78–106. doi:10.32608/2305-8773-2019-22-1-78-106. https://ahl.igh.ru/issues/12/articles/85?locale=en. 
  29. ↑ «Department of Defence (Australia), 2002, "A Short History of East Timor"». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Ιανουαρίου 2006. Ανακτήθηκε στις 3 Ιανουαρίου 2007.  Ανακτήθηκε στις 3 January 2007.
  30. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  31. ↑ Ricklefs, M. C. (1991). A History of Modern Indonesia since c.1300, Second Edition. MacMillan. σελ. 301. ISBN 978-0-333-57689-2. 
  32. ↑ Jardine, pp. 50–51.
  33. ↑ «Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste – Districts». Government of the Democratic Republic of Timor-Leste. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Μαρτίου 2012. Ανακτήθηκε στις 16 Ιουλίου 2011. 
  34. ↑ «The United Nations and Decolonization». un.org. 
  35. ↑ Benetech Human Rights Data Analysis Group (9 Φεβρουαρίου 2006). «The Profile of Human Rights Violations in Timor-Leste, 1974–1999». A Report to the Commission on Reception, Truth and Reconciliation of Timor-Leste. Human Rights Data Analysis Group (HRDAG). σελίδες 2–4. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Φεβρουαρίου 2012. 
  36. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  37. ↑ «Howard pushed me on E Timor referendum: Habibie» (στα en-AU). ABC News. 2008-11-15. https://www.abc.net.au/news/2008-11-16/howard-pushed-me-on-e-timor-referendum-habibie/207044. Ανακτήθηκε στις 2022-06-08. 
  38. ↑ United States Congress House Committee on International Relations Subcommittee on Asia and the Pacific· United States Congress Senate Committee on Foreign Relations Subcommittee on East Asian and Pacific Affairs (2000). East Timor: A New Beginning? : Joint Hearing Before the Subcommittee on Asia and the Pacific of the Committee on International Relations, House of Representatives, and the Subcommittee on East Asian and Pacific Affairs of the Committee on Foreign Relations, United States Senate, One Hundred Sixth Congress, Second Session, February 10, 2000 (στα Αγγλικά). U.S. Government Printing Office. σελίδες 51–53. ISBN 9780160607820. Ανακτήθηκε στις 26 Ιουλίου 2020. 
  39. ↑ «One Man's Legacy in East Timor». thediplomat.com. Ανακτήθηκε στις 30 Μαΐου 2020. 
  40. ↑ «United Nations Transitional Administration In East Timor – UNTAET». United Nations. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουλίου 2011. 
  41. ↑ Etan/Us (15 Φεβρουαρίου 2000). «UN takes over East Timor command». Etan.org. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουλίου 2011. 
  42. ↑ 42,0 42,1 «Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste» (PDF). Government of Timor-Leste. Ανακτήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2016. 
  43. ↑ 43,0 43,1 Council Endorses Proposal to Declare East Timor's Independence 20 May 2002. Δελτίο τύπου.
  44. ↑ «East Timor: More than 1,000 refugees return since beginning of month». ReliefWeb. 10 Μαΐου 2002. Ανακτήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 2013. 
  45. ↑ «Constitution of the Democratic Republic of East Timor». refworld. 20 Μαΐου 2002. Ανακτήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2016. 
  46. ↑ Unanimous Assembly decision makes Timor-Leste 191st United Nations member state. Δελτίο τύπου.
  47. ↑ 47,0 47,1 «UN wraps up East Timor mission». ABC News (Australia). 30 Δεκεμβρίου 2012. 
  48. ↑ «East Timor May Be Becoming Failed State». London. 13 January 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 January 2008. https://web.archive.org/web/20080113222417/http://www.guardian.co.uk/worldlatest/story/0%2C%2C-6759703%2C00.html. 
  49. ↑ in.gr Αρχειοθετήθηκε 2008-02-11 στο Wayback Machine., 'Σε κρίσιμη κατάσταση ο πρόεδρος του Ανατολικού Τιμόρ έπειτα από απόπειρα δολοφονίας, 11-2-2008.
  50. ↑ «Shot East Timor leader 'critical'». BBC News. 11 February 2008. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7238142.stm. Ανακτήθηκε στις 17 July 2011. 
  51. ↑ «East Timor profile – Timeline». BBC News. 26 February 2018. https://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-14952883. 
  52. ↑ Roughneen, Simon (12 May 2018). «East Timor votes in second general election in 10 months». Nikkei Asia. https://asia.nikkei.com/Politics/East-Timor-votes-in-second-general-election-in-10-months. 
  53. ↑ Cruz, Nelson de la (22 June 2018). «New East Timor PM pledges to bring unity after political deadlock». Reuters. https://www.reuters.com/article/us-timor-politics-idUSKBN1JI1JO. 
  54. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  55. ↑ Sahin, Selver B. (1 August 2014). «Timor-Leste's Foreign Policy: Securing State Identity in the Post-Independence Period». Journal of Current Southeast Asian Affairs 33 (2): 3–25. doi:10.1177/186810341403300201. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/186810341403300201. 
  56. ↑ 56,0 56,1 «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  57. ↑ Sahin, Selver B. (1 August 2014). «Timor-Leste's Foreign Policy: Securing State Identity in the Post-Independence Period». Journal of Current Southeast Asian Affairs 33 (2): 3–25. doi:10.1177/186810341403300201. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/186810341403300201. 
  58. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  59. ↑ Sahin, Selver B. (1 August 2014). «Timor-Leste's Foreign Policy: Securing State Identity in the Post-Independence Period». Journal of Current Southeast Asian Affairs 33 (2): 3–25. doi:10.1177/186810341403300201. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/186810341403300201. 
  60. ↑ Richard Baker (21 Απριλίου 2007). «New Timor treaty 'a failure'». Theage.com.au. The Age Company Ltd. Ανακτήθηκε στις 3 Ιανουαρίου 2010. 
  61. ↑ Strating, Rebecca (2017). «Timor-Leste's foreign policy approach to the Timor Sea disputes: pipeline or pipe dream?». Australian Journal of International Affairs 71 (3): 259–283. doi:10.1080/10357718.2016.1258689. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10357718.2016.1258689. 
  62. ↑ «Australia and East Timor sign historic maritime border deal». BBC News. 7 March 2018. https://www.bbc.com/news/world-australia-43296488. Ανακτήθηκε στις 15 May 2022. 
  63. ↑ «Australia ratifies maritime boundaries with East Timor». Reuters. 29 July 2019. https://www.reuters.com/article/us-australia-timor-treaty-idUSKCN1UO0Y8. Ανακτήθηκε στις 15 May 2022. 
  64. ↑ «Chapter Six: Asia». The Military Balance (International Institute for Strategic Studies) 121 (1): 307–308. 24 February 2001. doi:10.1080/04597222.2021.1868795. ISSN 0459-7222. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/04597222.2021.1868795. 
  65. ↑ «Diploma Ministerial No:199/GM/MAEOT/IX/09 de 15 de Setembro de 2009 Que fixa o número de Sucos e Aldeias em Território Nacional Exposição de motivos», Jornal da Républica, Série I, N.° 33, 16 de Setembro de 2009, 3588–3620, http://www.jornal.gov.tl/public/docs/2009/serie_1/serie1_no33.pdf 
  66. ↑ Population and Housing Census 2015, Preliminary Results, Direcção-Geral de Estatística, http://www.statistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/10/1-Preliminary-Results-4-Printing-Company-19102015.pdf, ανακτήθηκε στις 15 January 2018 
  67. ↑ Filomeno Martins (28 December 2021). «Government to officially declare Atauro Island as new municipality in january 2022». Tatoli. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-01-03. https://web.archive.org/web/20220103053308/http://www.tatoli.tl/en/2021/12/28/government-to-officially-declare-atauro-island-as-new-municipality-in-january-2022/. Ανακτήθηκε στις 14 May 2022. 
  68. ↑ 68,0 68,1 Simião, Daniel S.; Silva, Kelly (21 November 2020). «Playing with ambiguity: The making and unmaking of local power in postcolonial Timor-Leste». The Australian Journal of Anthropology 31 (3): 333-346. doi:10.1111/taja.12377. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/taja.12377. 
  69. ↑ Shoesmith, Dennis (Ιουλίου 2010). «Decentralisation and the Central State in Timor-Leste» (PDF). 18th Biennial Conference of the Asian Studies Association of Australia in Adelaide. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 12 Μαΐου 2022. Ανακτήθηκε στις 12 Μαΐου 2022. 
  70. ↑ Rui Graça Feijó (1 April 2015). «Timor-Leste: The Adventurous Tribulations of Local Governance after Independence». Journal of Current Southeast Asian Affairs 34 (1): 85–114. doi:10.1177/186810341503400104. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/186810341503400104. 
  71. ↑ «Lei N.º 3/2014 de 18 de Junho Cria a Região Administrativa Especial de Oe-Cusse Ambeno e estabelece a Zona Especial de Economia Social de Mercado», Jornal da República, Série I, N.° 21, 18 de Junho de 2014, 7334–7341, http://www.mj.gov.tl/jornal/public/docs/2014/serie_1/SERIE1_NO_21.pdf 
  72. ↑ Laura S. Meitzner Yoder (29 April 2016). «The formation and remarkable persistence of the Oecusse-Ambeno enclave, Timor». Journal of Southeast Asian Studies 47 (2): 302–303. doi:10.1017/S0022463416000084. https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-southeast-asian-studies/article/abs/formation-and-remarkable-persistence-of-the-oecusseambeno-enclave-timor/E57D40FE03C22D0521A141364CB280C8. 
  73. ↑ Filomeno Martins (28 December 2021). «Government to officially declare Atauro Island as new municipality in january 2022». Tatoli. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-01-03. https://web.archive.org/web/20220103053308/http://www.tatoli.tl/en/2021/12/28/government-to-officially-declare-atauro-island-as-new-municipality-in-january-2022/. Ανακτήθηκε στις 14 May 2022. 
  74. ↑ Shoesmith, Dennis (Ιουλίου 2010). «Decentralisation and the Central State in Timor-Leste» (PDF). 18th Biennial Conference of the Asian Studies Association of Australia in Adelaide. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 12 Μαΐου 2022. Ανακτήθηκε στις 12 Μαΐου 2022. 
  75. ↑ 75,0 75,1 Butterworth, David· Dale, Pamela (Οκτωβρίου 2010). «Articulations of Local Governance in Timor-Leste : Lessons for Local Development under Decentralization». World Bank. Ανακτήθηκε στις 12 Μαΐου 2022. 
  76. ↑ 76,0 76,1 Rui Graça Feijó (1 April 2015). «Timor-Leste: The Adventurous Tribulations of Local Governance after Independence». Journal of Current Southeast Asian Affairs 34 (1): 85–114. doi:10.1177/186810341503400104. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/186810341503400104. 
  77. ↑ Scambary, James (15 Μαΐου 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791. 
  78. ↑ Simião, Daniel S.; Silva, Kelly (21 November 2020). «Playing with ambiguity: The making and unmaking of local power in postcolonial Timor-Leste». The Australian Journal of Anthropology 31 (3): 333-346. doi:10.1111/taja.12377. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/taja.12377. 
  79. ↑ 233 μέλη. Βιβλίο Έτους των Μαρτύρων του Ιεχωβά 2014, Watch Tower Bible And Tract Society of Pennsylvania, σελ. 186
  80. ↑ Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Προσδόκιμο ζωής και υγιές προσδόκιμο ζωής, Δεδομένα ανά χώρα
  81. ↑ 81,0 81,1 «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  82. ↑ «Timor-Leste : Country Environmental Analysis». World Bank Group. Ιουλίου 2009. Ανακτήθηκε στις 24 Μαΐου 2022. 
  83. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  84. ↑ 84,0 84,1 «Human Development Report 2020: Timor-Leste» (PDF). United Nations Development Programme. 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 9 Ιουλίου 2022. Ανακτήθηκε στις 30 Μαΐου 2022. 
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 85,3 «Timor-Leste 2016 Demographic and Health Survey Key Findings» (PDF). General Directorate of Statistics. 2018. Ανακτήθηκε στις 30 Μαΐου 2022. 
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 86,3 86,4 Scambary, James (15 Μαΐου 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791. 
  87. ↑ 87,0 87,1 Kingsbury, Damien (March 2010). «National identity in Timor-Leste: challenges and opportunities». South East Asia Research 18 (1): 133–159. doi:10.5367/000000010790959820. https://www.jstor.org/stable/23750953. 
  88. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  89. ↑ «Languages of East Timor». Ethnologue. 
  90. ↑ «Interactive Atlas of the World's Languages in Danger». UNESCO. 
  91. ↑ Taylor, Jean Gelman (2003). Indonesia: Peoples and Histories. Yale University Press. σελ. 378. ISBN 978-0-300-10518-6. 
  92. ↑ «Language». General Directorate of Statistics. 2015. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουλίου 2022. Ανακτήθηκε στις 31 Μαΐου 2022. 
  93. ↑ Catharina Williams-van Klinken· Rob Williams (2015). «Mapping the mother tongue in Timor-Leste Who spoke what where in 2010?». Ανακτήθηκε στις 31 Μαΐου 2022. 
  94. ↑ «Language», Population and Housing Census of Timor-Leste, 2015 (Timor-Leste Ministry of Finance), http://www.statistics.gov.tl/wp-content/uploads/2016/11/4_2015-V2-Language.xls, ανακτήθηκε στις 2022-07-01 
  95. ↑ 95,0 95,1 Boac, Ernesto D. (2001). The East Timor and Mindanao Independence Movements: A Comparative Study. U.S. Army War College. σελ. 3. 
  96. ↑ Berlie, Jean A. (2015), «Chinese in East Timor: Identity, Society and Economy», HumaNetten (35): 37–49, doi:10.15626/hn.20153503, https://open.lnu.se/index.php/hn/article/view/355 
  97. ↑ Huber, Juliette (1 Σεπτεμβρίου 2021). «At the Periphery of Nanyang: The Hakka Community of Timor-Leste». Sinitic Voices across the Southern Seas. Brill. σελίδες 52–90. ISBN 9789004473263. 
  98. ↑ Constâncio Pinto· Matthew Jardine (1997). East Timor's Unfinished Struggle: Inside the East Timorese Resistance. South End Press. σελ. 263. ISBN 978-0-89608-541-1. 
  99. ↑ «Relations with a new nation, How far South East is New Delhi prepared to go?». www.etan.org. Ανακτήθηκε στις 22 Ιουνίου 2021. 
  100. ↑ Berlie, Jean A. (1 Οκτωβρίου 2017). «A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections». East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307. 
  101. ↑ 101,0 101,1 Ramos-Horta, J. (20 April 2012). «Timor Leste, Tetum, Portuguese, Bahasa Indonesia or English?» (στα αγγλικά). The Jakarta Post. http://www.thejakartapost.com/news/2012/04/20/timor-leste-tetum-portuguese-bahasa-indonesia-or-english.html. 
  102. ↑  (Report). 
  103. ↑ «Timor-Leste». Freedom House. 2021. Ανακτήθηκε στις 5 Μαΐου 2022. 
  104. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  105. ↑ «O estímulo ao uso da língua portuguesa em Timor Leste e Guiné Bissau». Blog of the International Portuguese Language Institute (στα Πορτογαλικά). 29 Μαΐου 2015. 
  106. ↑ Fernandes, Neila. «Longuinhos pede a académicos que utilizem a língua portuguesa na transmissão de conhecimento». Tatoli. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Ιουλίου 2022. Ανακτήθηκε στις 9 Μαΐου 2021. 
  107. ↑ Gross, Max L. (14 Φεβρουαρίου 2008). A Muslim Archipelago: Islam and Politics in Southeast Asia: Islam and Politics in Southeast Asia. Government Printing Office. σελ. 119. ISBN 978-0-16-086920-4. 
  108. ↑ Paulino, Vicente (2012). «Remembering the Portuguese Presence in Timor and Its Contribution to the Making of Timor's National and Cultural Identity». Στο: Jarnagin, Laura. Portuguese and Luso-Asian Legacies in Southeast Asia, 1511–2011. 2. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies. σελ. 106. ISBN 978-981-4345-50-7. 
  109. ↑ Bivona, Kristal. «East Timor Pumps Up Portuguese». Language Magazine. Ανακτήθηκε στις 14 Ιανουαρίου 2018. 
  110. ↑ Sahin, Selver B. (1 August 2014). «Timor-Leste's Foreign Policy: Securing State Identity in the Post-Independence Period». Journal of Current Southeast Asian Affairs 33 (2): 3–25. doi:10.1177/186810341403300201. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/186810341403300201. 
  111. ↑ Ahmad Pathoni (23 April 2007). «East Timor drowns in language soup». Reuters. https://www.reuters.com/article/us-timor-language-idUSJAK30809020070422. Ανακτήθηκε στις 31 May 2022. 
  112. ↑ Taylor, Jean Gelman (2003). Indonesia: Peoples and Histories. New Haven and London: Yale University Press. σελ. 378. ISBN 978-0-300-10518-6. 
  113. ↑ Berlie, Jean A. (1 Οκτωβρίου 2017). «A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections». East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307. 
  114. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  115. ↑ Kingsbury, Damien (March 2010). «National identity in Timor-Leste: challenges and opportunities». South East Asia Research 18 (1): 133–159. doi:10.5367/000000010790959820. https://www.jstor.org/stable/23750953. 
  116. ↑ «National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)». UNESCO Institute for Statistics. 
  117. ↑ Roslyn Appleby (30 Αυγούστου 2010). ELT, Gender and International Development: Myths of Progress in a Neocolonial World. Multilingual Matters. σελ. 92. ISBN 978-1-84769-303-7. 
  118. ↑ 118,0 118,1 118,2 «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  119. ↑ «Timor-Leste 2016 Demographic and Health Survey Key Findings» (PDF). General Directorate of Statistics. 2018. Ανακτήθηκε στις 30 Μαΐου 2022. 
  120. ↑ Robinson, Geoffrey (2010). If You Leave Us Here, We Will Die: How Genocide Was Stopped in East Timor. Princeton: Princeton University Press. σελ. 72. 
  121. ↑ 121,0 121,1 «Table 5.7 – Profile Of Students That Attended The 2004/05 Academic Year By Rural And Urban Areas And By District». Direcção Nacional de Estatística. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Νοεμβρίου 2009. 
  122. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  123. ↑ «Timor-Leste: Demographic and Health Survey, 2016» (PDF). General Directorate of Statistics, Ministry of Planning and Finance & Ministry of Health. σελ. 35. Ανακτήθηκε στις 21 Απριλίου 2018. 
  124. ↑ Robinson, Geoffrey (2010). If You Leave Us Here, We Will Die: How Genocide Was Stopped in East Timor. Princeton: Princeton University Press. σελ. 72. 
  125. ↑ 125,0 125,1 Taylor, Jean Gelman (2003). Indonesia: Peoples and Histories. Yale University Press. σελ. 381. ISBN 978-0-300-10518-6. 
  126. ↑ Head, Jonathan (5 April 2005). «East Timor mourns 'catalyst' Pope». BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4410917.stm. 
  127. ↑ Hajek, John· Tilman, Alexandre Vital (1 Οκτωβρίου 2001). East Timor Phrasebook. Lonely Planet. σελ. 56. ISBN 978-1-74059-020-4. 
  128. ↑ 128,0 128,1 128,2 128,3 128,4 International Religious Freedom Report 2007: Timor-Leste.
  129. ↑ «Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste» (PDF). Governo de Timor-Leste. 
  130. ↑ «Pope Benedict XVI erects new diocese in East Timor». Catholic News Agency. 
  131. ↑ 131,0 131,1 131,2 131,3 Berlie, Jean A. (1 Οκτωβρίου 2017). «A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections». East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307. 
  132. ↑ 132,0 132,1 132,2 132,3 «Timor-Leste : Country Environmental Analysis». World Bank Group. Ιουλίου 2009. Ανακτήθηκε στις 24 Μαΐου 2022. 
  133. ↑ Molnar, Andrea Katalin (17 Δεκεμβρίου 2009). Timor Leste: Politics, History, and Culture. Routledge. ISBN 9781135228842. 
  134. ↑ 134,0 134,1 Deeley, Neil (2001). The International Boundaries of East Timor. International Boundaries Research Unit. ISBN 9781897643426. 
  135. ↑ 135,0 135,1 135,2 «Climate Risk Country Profile - Timor-Leste». Asian Development Bank, World Bank Group. 18 Νοεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 23 Μαΐου 2022. 
  136. ↑ Dixon, David (1 Μαρτίου 2021). «Demarcating the Frontiers of Australia, Indonesia and Timor-Leste». Frontiers in International Environmental Law: Oceans and Climate Challenges. Brill. σελίδες 43–74. ISBN 9789004372887. 
  137. ↑ Posma Sariguna Johnson Kennedy; Suzanna Josephine L. Tobing; Adolf Bastian Heatubun; Rutman Lumbantoruan (2021). «The Maritime Border Management of Indonesia and Timor Leste: By Military Approach or Welfare Approach?». Proceedings of Airlangga Conference on International Relations (ACIR 2018) - Politics, Economy, and Security in Changing Indo-Pacific Region: 348–354. doi:10.5220/0010277003480354. ISBN 978-989-758-493-0. https://www.scitepress.org/Papers/2018/102770/102770.pdf. 
  138. ↑ «Catches by Taxon in the waters of Timor Leste». Sea Around Us. Ανακτήθηκε στις 15 Μαΐου 2022. 
  139. ↑ 139,0 139,1 Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  140. ↑ Molnar, Andrea Katalin (17 Δεκεμβρίου 2009). Timor Leste: Politics, History, and Culture. Routledge. ISBN 9781135228842. 
  141. ↑ «Mount Ramelau». Gunung Bagging. 10 Απριλίου 2015. Ανακτήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 2016. 
  142. ↑ Deeley, Neil (2001). The International Boundaries of East Timor. International Boundaries Research Unit. ISBN 9781897643426. 
  143. ↑ 143,0 143,1 143,2 143,3 143,4 «Climate Risk Country Profile - Timor-Leste». Asian Development Bank, World Bank Group. 18 Νοεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 23 Μαΐου 2022. 
  144. ↑ Lundahl, Mats· Sjöholm, Fredrik (17 Ιουλίου 2019). The Creation of the East Timorese Economy: Volume 1: History of a Colony. Springer. ISBN 9783030194666. 
  145. ↑ Molnar, Andrea Katalin (17 Δεκεμβρίου 2009). Timor Leste: Politics, History, and Culture. Routledge. ISBN 9781135228842. 
  146. ↑ «Timor-Leste : Country Environmental Analysis». World Bank Group. Ιουλίου 2009. Ανακτήθηκε στις 24 Μαΐου 2022. 
  147. ↑ «Nino Konis Santana National Park declared as Timor-Leste's (formerly East Timor) first national park». Petside (Wildlife Extra). http://www.wildlifeextra.com/go/safaris/nino-konis.html#cr. 
  148. ↑ Norwegian energy and Water Resources Directorate (NVE) (2004), Iralalaro Hydropower Project Environmental Assessment
  149. ↑ «ReefGIS – Reefs At Risk – Global 1998». Reefgis.reefbase.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Μαΐου 2011. Ανακτήθηκε στις 28 Μαρτίου 2010. 
  150. ↑ 150,0 150,1 «Country Partnership Strategy: Timor-Leste 2016–2020 Environment Assessment (Summary)» (PDF). Asian Development Bank. Ανακτήθηκε στις 24 Μαΐου 2022. 
  151. ↑ Deeley, Neil (2001). The International Boundaries of East Timor. International Boundaries Research Unit. ISBN 9781897643426. 
  152. ↑ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne και άλλοι. (2017). «An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm». BioScience 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. PMID 28608869. 
  153. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  154. ↑ de Brouwer, Gordon (2001), Hill, Hal; Saldanha, João M., επιμ., East Timor: Development Challenges For The World's Newest Nation, Canberra, Australia: Asia Pacific Press, σελ. 39–51, ISBN 978-0-3339-8716-2 
  155. ↑ 155,0 155,1 155,2 155,3 «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  156. ↑ Scheiner, Charles (30 September 2021). «Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income». Asia & the Pacific Policy Studies 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/app5.333. 
  157. ↑ «Timor-Leste Economic Report, December 2021 : Steadying the Ship». World Bank Group. 1 Δεκεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2022. 
  158. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  159. ↑ Scheiner, Charles (30 September 2021). «Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income». Asia & the Pacific Policy Studies 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/app5.333. 
  160. ↑ «Timor-Leste 2016 Demographic and Health Survey Key Findings» (PDF). General Directorate of Statistics. 2018. Ανακτήθηκε στις 30 Μαΐου 2022. 
  161. ↑ 161,0 161,1 «Climate Risk Country Profile - Timor-Leste». Asian Development Bank, World Bank Group. 18 Νοεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 23 Μαΐου 2022. 
  162. ↑ 162,0 162,1 162,2 Scheiner, Charles (30 September 2021). «Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income». Asia & the Pacific Policy Studies 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/app5.333. 
  163. ↑ 163,0 163,1 «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  164. ↑ «Timor-Leste Economic Report, December 2021 : Steadying the Ship». World Bank Group. 1 Δεκεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2022. 
  165. ↑ «Timor-Leste : Country Environmental Analysis». World Bank Group. Ιουλίου 2009. Ανακτήθηκε στις 24 Μαΐου 2022. 
  166. ↑ 166,0 166,1 166,2 «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  167. ↑ Scheiner, Charles (30 September 2021). «Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income». Asia & the Pacific Policy Studies 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/app5.333. 
  168. ↑ Angus Grigg (30 April 2021). «Less than 20 years after independence, Timor-Leste is running on fumes». Financial Review. https://www.afr.com/companies/energy/less-than-20-years-after-independence-timor-leste-is-running-on-fumes-20210429-p57nc7. Ανακτήθηκε στις 29 May 2022. 
  169. ↑ «U.S. Relations With Timor-Leste». U.S. Department of State. 3 Ιουλίου 2012. 
  170. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  171. ↑ 171,0 171,1 «Timor-Leste Economic Report, December 2021 : Steadying the Ship». World Bank Group. 1 Δεκεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2022. 
  172. ↑ Scheiner, Charles (30 September 2021). «Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income». Asia & the Pacific Policy Studies 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/app5.333. 
  173. ↑ «U.S. Relations With Timor-Leste». U.S. Department of State. 3 Ιουλίου 2012. 
  174. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  175. ↑ «Highlights of the 2010 Census Main Results in Timor-Leste» (PDF). Direcção Nacional de Estatística. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 28 Σεπτεμβρίου 2013. 
  176. ↑ 176,0 176,1 176,2 Scheiner, Charles (30 September 2021). «Timor-Leste economic survey: The end of petroleum income». Asia & the Pacific Policy Studies 8 (2): 253–279. doi:10.1002/app5.333. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1002/app5.333. 
  177. ↑ Joao da Cruz Cardoso (1 March 2021). «Why is Timor-Leste Still Unable to Diversify its Economy?». The Diplomat. https://thediplomat.com/2021/03/why-is-timor-leste-still-unable-to-diversify-its-economy/. Ανακτήθηκε στις 28 May 2022. 
  178. ↑ John, Samuel; Papyrakis, Elissaios; Tasciotti, Luca (2020). «Is there a resource curse in Timor-Leste? A critical review of recent evidence». Development Studies Research 7 (1): 141–152. doi:10.1080/21665095.2020.1816189. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/21665095.2020.1816189. 
  179. ↑ «Keine Lust auf Massentourismus? Studie: Die Länder mit den wenigsten Urlaubern der Welt». TRAVELBOOK. 10 Σεπτεμβρίου 2018. 
  180. ↑ Timor-Leste Αρχειοθετήθηκε 2018-01-28 στο Wayback Machine. CIA World Factbook
  181. ↑ Neto, Octávio Amorim; Lobo, Marina Costa (2010). «Between Constitutional Diffusion and Local Politics: Semi-Presidentialism in Portuguese-Speaking Countries». APSA 2010 Annual Meeting Paper. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1644026. Ανακτήθηκε στις 6 May 2022. 
  182. ↑ 182,0 182,1 182,2 Shoesmith, Dennis (24 January 2020). «Party Systems and Factionalism in Timor-Leste». Journal of Current Southeast Asian Affairs 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/1868103419889759. 
  183. ↑ 183,0 183,1 183,2 183,3 «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  184. ↑ 184,0 184,1 «Timor-Leste». Freedom House. 2021. Ανακτήθηκε στις 5 Μαΐου 2022. 
  185. ↑ Rui Graça Feijó (1 April 2015). «Timor-Leste: The Adventurous Tribulations of Local Governance after Independence». Journal of Current Southeast Asian Affairs 34 (1): 85–114. doi:10.1177/186810341503400104. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/186810341503400104. 
  186. ↑ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). «Party Systems and Factionalism in Timor-Leste». Journal of Current Southeast Asian Affairs 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/1868103419889759. 
  187. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  188. ↑ «Timor-Leste Final Report Parliamentary Election 2012» (PDF). European Union Election Observation Mission. 2012. σελ. 9. Ανακτήθηκε στις 30 Μαΐου 2022. 
  189. ↑ «Timor-Leste». Freedom House. 2021. Ανακτήθηκε στις 5 Μαΐου 2022. 
  190. ↑ «Timor-Leste». Freedom House. 2021. Ανακτήθηκε στις 5 Μαΐου 2022. 
  191. ↑ «Timor-Leste Final Report Parliamentary Election 2012» (PDF). European Union Election Observation Mission. 2012. σελ. 9. Ανακτήθηκε στις 30 Μαΐου 2022. 
  192. ↑ 192,0 192,1 192,2 Shoesmith, Dennis (24 January 2020). «Party Systems and Factionalism in Timor-Leste». Journal of Current Southeast Asian Affairs 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/1868103419889759. 
  193. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  194. ↑ Shoesmith, Dennis (24 January 2020). «Party Systems and Factionalism in Timor-Leste». Journal of Current Southeast Asian Affairs 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/1868103419889759. 
  195. ↑ 195,0 195,1 195,2 195,3 195,4 «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  196. ↑ Hynd, Evan (5 Ιουλίου 2012). «Timor's old guard marching on». Australian National University. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Μαΐου 2022. Ανακτήθηκε στις 1 Μαΐου 2022. 
  197. ↑ Joao da Cruz Cardoso (27 April 2022). «Timor-Leste: The new president needs to tune in». The Interpreter. https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/timor-leste-new-president-needs-tune. Ανακτήθηκε στις 1 May 2022. 
  198. ↑ «Timor-Leste». Freedom House. 2021. Ανακτήθηκε στις 5 Μαΐου 2022. 
  199. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  200. ↑ «Timor-Leste». Freedom House. 2021. Ανακτήθηκε στις 5 Μαΐου 2022. 
  201. ↑ 201,0 201,1 Shoesmith, Dennis (24 January 2020). «Party Systems and Factionalism in Timor-Leste». Journal of Current Southeast Asian Affairs 39 (1): 167–186. doi:10.1177/1868103419889759. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/1868103419889759. 
  202. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  203. ↑ Wise, Amanda (2006). Exile and Return Among the East Timorese. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press. σελίδες 211–218. ISBN 978-0-8122-3909-6. 
  204. ↑ «The Legend and History of Timor Leste», VisitEastTimo, https://visiteasttimor.com/legend-history-timor-leste/ 
  205. ↑ «Timor-Leste – Memory of the World Register – United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization». www.unesco.org. 
  206. ↑ 206,0 206,1 Berlie, Jean A. (1 Οκτωβρίου 2017). «A Socio-Historical Essay: Traditions, Indonesia, Independence, and Elections». East Timor's Independence, Indonesia and ASEAN. Springer. ISBN 9783319626307. 
  207. ↑ «Timor-Leste Country Report 2022». Bertelsmann Stiftung. 2022. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2022. 
  208. ↑ 208,0 208,1 Kingsbury, Damien (March 2010). «National identity in Timor-Leste: challenges and opportunities». South East Asia Research 18 (1): 133–159. doi:10.5367/000000010790959820. https://www.jstor.org/stable/23750953. 
  209. ↑ Kingsbury, Damien (March 2010). «National identity in Timor-Leste: challenges and opportunities». South East Asia Research 18 (1): 133–159. doi:10.5367/000000010790959820. https://www.jstor.org/stable/23750953. 
  210. ↑ 210,0 210,1 210,2 Scambary, James (15 Μαΐου 2019). Conflict, Identity, and State Formation in East Timor 2000 - 2017. Brill. ISBN 9789004396791. 
  211. ↑ «Literatura timorense em língua portuguesa» [Timorese literature in the Portuguese language]. lusofonia.x10.mx (στα Πορτογαλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Σεπτεμβρίου 2019. 
  212. ↑ «East Timor's president accepts Xanana Gusmao's resignation» (στα en-AU). ABC News. 9 February 2015. http://www.abc.net.au/news/2015-02-09/xanana-gusmao-resignation-profile/6081170. Ανακτήθηκε στις 22 January 2017. 
  213. ↑ (14 December 2012). NFSA Provides Insight Into Timor-Leste History. Δελτίο τύπου. Αρχειοθετήθηκε 2013-06-02 στο Wayback Machine. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουνίου 2013. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουνίου 2022. CS1 maint: Unfit url (link)
  214. ↑ Gonzalez, Miguel (n.d.). «A Connection with Timor-Leste: Welcoming an Official Delegation». National Film and Sound Archive of Australia. Ανακτήθηκε στις 12 Φεβρουαρίου 2022. 
  215. ↑ «Fresh start for East Timor's film scene». Sydney Morning Herald. http://www.smh.com.au/entertainment/movies/fresh-start-for-east-timors-film-scene-20131002-2urxt.html. Ανακτήθηκε στις 3 October 2013. 
  216. ↑ «Abdul & José EN (2017)». FIFO Tahiti. Association FIFO. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2018. [νεκρός σύνδεσμος]
  217. ↑ ETAN; Media ONE Timor (25 July 2017). «The Stolen Child New Documentary». Media ONE Timor (MediaONETimor.com). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 December 2018. https://web.archive.org/web/20181211072733/https://mediaonetimor.com/2017/07/25/the-stolen-child-new-documentary/. Ανακτήθηκε στις 10 December 2018. 
  218. ↑ «Ema Nudar Umanu». MIFF. Melbourne International Film Festival. Ανακτήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 2018. 
  219. ↑ «Para Games II». 2 Ιουνίου 2004. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουνίου 2004. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2022. 
  220. ↑ «Four days to go: Welcome to Kiribati and Timor Leste!». IOC News. 9 August 2004. https://olympics.com/ioc/news/four-days-to-go-welcome-to-kiribati-and-timor-leste. Ανακτήθηκε στις 23 March 2022. 
  221. ↑ «The 23rd SEA Games Schedule». 6 Δεκεμβρίου 2006. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Δεκεμβρίου 2006. Ανακτήθηκε στις 23 Μαρτίου 2022. 
  222. ↑ Madra, Ek (30 October 2008). «World's Worst Football Team Happy to Win First Point». Reuters. http://uk.reuters.com/article/soccer-asia-timor-idUKLNE49T08T20081030. Ανακτήθηκε στις 11 February 2013. 
  223. ↑ Wirawan, Subhan (4 May 2020). «Thomas Americo, First World Boxing Champion Candidate from Indonesia» (στα Indonesian). Indosport. https://www.indosport.com/tinju/20200504/thomas-americo-calon-juara-dunia-tinju-pertama-dari-indonesia. Ανακτήθηκε στις 23 March 2022. 

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Noam Chomsky, Edward S.Herman, 1979, The Political Economy of Human Rights (2 τόμοι), Boston: South End Press, Montreal: Black Rose Books.
  • Jill Jolliffe, 1978, East Timor: Nationalism and Colonialism (Ανατολικό Τιμόρ: Εθνικισμός και Αποικιοκρατία), University of Queensland Press, Αυστραλία.

Περαιτέρω ανάγνωση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]


π • σ • ε Χώρες της Ασίας
Ανεξάρτητα κράτη
Εξαρτημένα εδάφη
Αυστραλία
Ηνωμένο Βασίλειο
Γαλλία
Αμφισβητούμενα εδάφη
Μη αναγνωρισμένα κράτη
1 Τμήμα της χώρας ανήκει στην Αφρική. 2 Συνήθως γεωγραφικά θεωρείται Ασιατική χώρα, αλλά ωστόσο για πολιτισμικούς και ιστορικούς λόγους εντάσσεται συχνά στην Ευρώπη. 3 Τμήμα της χώρας ανήκει στην Ευρώπη.
Καθιερωμένοι όροι
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ανατολικό_Τιμόρ&oldid=10502537"