Αθηνά Χαλκίοικος

Η Αθηνά Χαλκίοικος ήταν η πολιούχος θεά της αρχαίας Σπάρτης. Ο ναός της Αθηνάς Χαλκίοικου ήταν ένα από τα σημαντικότερα ιερά της Σπάρτης και λειτούργησε από τον 8ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 2ο αι. μ.Χ.. Οι ανασκαφές έφεραν λίγα, και κυρίως ασήμαντα ευρήματα στο φως της ημέρας, επειδή ο ναός είχε ήδη συληθεί στο παρελθόν.

Ετυμολογία

Το λεξικό Σουίδα επεξηγεί το όνομα με την ύπαρξη χάλκινου οίκου, ή λόγω της ανθεκτικότητας του ναού. Λέει επίσης, ότι πιθανόν να ιδρύθηκε από Χαλκίδες πρόσφυγες από την Εύβοια. Ο Ησύχιος την αποκαλεί «χαλκηδάνη» και το ναό «χαλκίναο». Ο Ευριπίδης αποκαλεί τη θεά «χαλκόπυλο». Πιθανόν το όνομα να μην είναι το αρχικό, αφού ο Θουκυδίδης στην επιγραφή Δαιμόνων που χρονολογείται το 430 π.Χ. αποκαλεί την Αθηνά «Πολιούχο». Αργότερα ίσως λόγω της χάλκινης διακόσμησης ή επένδυσης του ναού, ονομάστηκε «Χαλκίοικος».

Περιγραφή

Σύμφωνα με τον Παυσανία, ο ναός της είχε ιδρυθεί από τον Τυνδαρέα και τους γιους του, παρέμεινε όμως ημιτελής μέχρι που ο Σπαρτιάτης αρχιτέκτονας, χαλκουργός και ποιητής Γιτιάδας, περί τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., επένδυσε τον ναό εξ ολοκλήρου με χάλκινα ή μπρούτζινα ανάγλυφα μυθολογικού περιεχομένου. Επίσης έπλασε ένα χάλκινο ή ξύλινο χαλκένδυτο άγαλμα της θεάς και έγραψε ύμνο προς τιμή της.

Ο Παυσανίας μνημονεύει το ναό σε συνδυασμό με τρίποδες και αγάλματα που στήθηκαν. Τα στοιχεία όμως που δίνει, περιέχουν αναχρονισμούς και σύμφωνα με σύγχρονους ιστορικούς ερμηνεύονται μόνο κατόπιν διορθώσεων. Οι αρχαιολογικές έρευνες αποκάλυψαν δύο επίπεδα των ερειπίων, ένα της πρώιμης γεωμετρικής εποχής, και ένα δεύτερο, της κλασικής εποχής. Τα ευρήματα επίσης συμπεριλαμβάνουν πολλά χάλκινα καρφιά και χάλκινες πλάκες, οι οποίες πιθανόν κάλυπταν μέρη του ναού, όχι όμως ολόκληρο το ναό.

Ο Πολύβιος αναφέρει ότι εδώ πραγματοποιούνταν ετήσια τελετή, κατά την οποία οπλισμένοι νέοι έκαναν πομπή και οι έφοροι έκαναν θυσία. Πιθανόν η τελετή αυτή να ήταν τα «Αθάναια», τα οποία είναι γνωστά από επιγραφές.

Ο ναός βρίσκονταν στο υψηλότερο σημείο της περιοχής, στην ακρόπολη βόρεια της πόλης της Σπάρτης. Ο ναός αυτός ήταν απαραβίαστος και παρείχε άσυλο σε όποιον κατέφευγε εκεί. Επώνυμοι άνδρες που έκαναν χρήση του ασύλου ήταν ο νομοθέτης Λυκούργος, ο Άγις Δ΄, ο νικητής της μάχης των Πλαταιών Παυσανίας (το 470 π.Χ.) και ο Λεωνίδας Β΄ (το 242 π.Χ.), όταν έπεσαν σε δυσμένεια και καταδιώχτηκαν από τους συμπολίτες τους. Μάλιστα ο Παυσανίας βρήκε φρικτό θάνατο, καθώς -όπως μαρτυρεί ο Θουκυδίδης- οι έφοροι της πόλης έχτισαν την πόρτα του ιερού και τον άφησαν χωρίς νερό και τροφή.

Πηγές

• Otto Jessen: Chalkioikos. In: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (RE). Band III,2, Stuttgart 1899, Sp. 2077.
• Hermann Steuding: Chalkioikos. In: Wilhelm Heinrich Roscher (Hrsg.): Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie. Band 1,1, Leipzig 1886, Sp. 869.
• British School at Athens, επιμ. (1971). The annual of the British school at Athens - Excavatios at Sparta. London. σελίδες 137-154. Ανακτήθηκε στις 3 Αυγούστου 2011. 
• British School at Athens, επιμ. (1971). The annual of the British school at Athens - Excavatios at Sparta. London. σελίδες 142-146. Ανακτήθηκε στις 3 Αυγούστου 2011.