Άγιο Φως

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Φωτογραφία από τον Ναό της Αναστάσεως κατά την τελετή της αφής του Αγίου Φωτός το 2022

Το Άγιο Φως ή Φως της Αναστάσεως είναι η φλόγα («φως») που συμβολίζει την Ανάσταση του Χριστού και μεταδίδεται σε κάθε ορθόδοξο ναό από τον ιερέα στους πιστούς κατά την τελετή της Αναστάσεως το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου.

Αρκετοί Ορθόδοξοι Χριστιανοί που έχουν επισκεφθεί τα Ιεροσόλυμα πιστεύουν ότι το Άγιο Φως που μεταδίδει κάθε χρόνο στους πιστούς ο ελληνορθόδοξος Πατριάρχης Ιεροσολύμων λίγο πριν τον εορτασμό της Ανάστασης στο Ναό της Αναστάσεως ανάβει με θαυματουργικό τρόπο εντός του Παναγίου Τάφου και μόνο υπό την παρουσία του ελληνορθόδοξου Πατριάρχη Ιεροσολύμων. Το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, υπό την αιγίδα του οποίου γίνεται η τελετή της αφής, το χαρακτήριζε παλαιότερα στον ιστότοπό του ως «θαύμα, το οποίο δεν χωρά αμφισβήτηση»[1] και ανέφερε ότι ο χώρος ελέγχεται από τους ετερόδοξους «διὰ νὰ πιστοποιήσουν ὅτι δὲν ὑπάρχει ἀναμμένον κανδήλιον ἢ ἄλλη πηγὴ φωτὸς»[α].

Αρκετοί όμως, μεταξύ των οποίων και αρχιερείς που πρωταγωνιστούν στην τελετή, υποστηρίζουν ότι η ετήσια αφή του Αγίου Φωτός στα Ιεροσόλυμα δεν γίνεται με θαυματουργικό τρόπο[3] και δηλώνουν ότι το θαύμα είναι ο καθαγιασμός της φυσικής φωτιάς που λαμβάνεται από την κανδήλα που εισέρχεται εντός του Πανάγιου Τάφου, και όχι το άναμμα με υπερφυσικό τρόπο σβησμένης κανδήλας ή κεριών.

Μετάδοση του φωτός σε πιστούς από τον ιερέα το Μεγάλο Σάββατο ενώ ψάλλεται το τροπάριο «Δεύτε λάβετε φως». (Ορθόδοξος Ναός του Αγίου Γεωργίου, Αδελαΐδα, 2007).

Τελετουργικό[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στους Ορθόδοξους ναούς[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στους κατά τόπους Ορθόδοξους ναούς, το φως μεταδίδει ο ιερέας-λειτουργός στους πιστούς τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου και λίγο πριν τον εορτασμό της Αναστάσεως του Ιησού Χριστού, με τα λόγια:

«Δεύτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρου φωτός και δοξάσατε Χριστόν τον αναστάντα εκ νεκρών».

Κατόπιν, ανάβουν όλα τα φώτα του ναού, συμβολίζοντας το φωτισμό της ανθρωπότητας δια μέσου της Ανάστασης του Χριστού.

Αφή του Αγίου Φωτός στο Ναό της Αναστάσεως[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Φωτογραφία της τελετής του Αγίου Φωτός το 1941 τραβηγμένη από τον θόλο του Ναού της Αναστάσεως.

Η τέλεσή της αποτελεί προνόμιο του ελληνορθόδοξου Πατριάρχη Ιεροσολύμων που επαναλαμβάνεται κάθε Μέγα Σάββατο μεσημέρι στον Πανάγιο Τάφο του Χριστού.

Η τελετή του Αγίου Φωτός αποτελείται από έξι στάδια:

  • 1. Σφράγισμα με μαλακό κερί της θύρας του ιερού Κουβουκλίου, και σφραγίδες εις αυτό από τον θυρωρό του Ναού, εις ανάμνησιν του: «σφραγίσαντες τὸν λίθον μετὰ τῆς κουστωδίας» (Ματθ. κζ΄ 66)[4]
  • 2. Ξεσφράγισμα της θύρας, είσοδος και τοποθέτηση σβηστής κανδήλας στον Πανάγιο Τάφο από τον Σκευοφύλακα και Ηγούμενο του ναού της Αναστάσεως[5]. Στη συνέχεια άναμμα αυτής.[6]
  • 3. Λιτανεία Πατριάρχη και αρχιερέων, τρεις φορές γύρω από το ιερό Κουβούκλιο.
  • 4. Είσοδος του Πατριάρχη και του Αρμένιου ιερέα στον Πανάγιο Τάφο. (Τα τελευταία χρόνια εισέρχεται και ένας εκπρόσωπος της ισραηλινής αστυνομίας)[7]
  • 5. Προσευχή του Πατριάρχη για τον αγιασμό του Αγίου Φωτός. Στη συνέχεια λήψη αυτού από την αναμμένη κανδήλα[8][9].
  • 6. Διαμοιρασμός του Αγίου Φωτός πρώτα από τις δύο οπές, δεξιά (από τον ορθόδοξο Πατριάρχη) και αριστερά (από τον Αρμένιο ιερέα) του Κουβουκλίου. Στη συνέχεια έξοδος Πατριάρχη και Αρμένιου ιερέα, και διαμοιρασμός του Αγίου Φωτός στους πιστούς έμπροσθεν του Κουβουκλίου.

Ιστορικά γεγονότα και αναφορές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Συστηματικές αναφορές στην αφή του Αγίου Φωτός υπάρχουν περίπου από τον 9ο αιώνα. Φαίνεται πως σχετικά με την τελετή αυτή, «η πρώτη αδιαφιλονίκητη μαρτυρία που την περιγράφει με αναγνωρίσιμη μορφή χρονολογείται από τον ένατο αιώνα. Πολλές μετέπειτα περιγραφές...δείχνουν ότι έχει διατηρηθεί ουσιαστικά χωρίς διακοπή μέχρι σήμερα»[10]. Με τον τρόπο αυτό, η τελετή αφής του Αγίου Φωτός αναδεικνύει μια σπάνια περίπτωση ζωντανής παράδοσης, που επιβιώνει για τόσους αιώνες χωρίς να χαθεί στο πέρασμα του χρόνου[11].

Στις 3 Μαΐου 1834, 198 Ορθόδοξοι προσκυνητές έχασαν τη ζωή τους όταν προκλήθηκε πανικός κατά τη διάρκεια της τελετής της αφής του Αγίου Φωτός. Ο Αιγύπτιος Ιμπραήμ Πασάς, που κατέλαβε την Παλαιστίνη το 1831, παρακολουθούσε την τελετή και μόλις κατάφερε να διαφύγει πριν από την φυγή του πανικόβλητου πλήθους[12], αφού πρώτα «μερικοί από τους ακολούθους του άνοιξαν δρόμο με τα σπαθιά τους μέσα από τις πυκνές τάξεις των προσκυνητών» ενώ «οι στρατιώτες του σκότωσαν αρκετούς από τους δυστυχείς εξαθλιωμένους με τις ξιφολόγχες τους» και οι τοίχοι γέμισαν με το αίμα των ανθρώπων που είχαν χτυπηθεί από τους υποκόπανους των μουσκέτων τους[β].

Αφή του Αγίου Φωτός: Θαύμα ή όχι;[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ισχυρισμοί για θαυματουργική προέλευση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η πιο συνηθισμένη αναφορά αυτών που πιστεύουν στη θαυματουργή προέλευση του «Αγίου Φωτός» περιλαμβάνει την αυτανάφλεξη των κεριών, εντούτοις, σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες πιστών το Άγιο Φως είναι ένα σύνθετο φαινόμενο το οποίο εμφανίζεται στο θόλο εντός του Ναού της Αναστάσεως αλλά και κατ' άλλους έξω από αυτόν. Ορισμένοι πιστοί το περιγράφουν να εμφανίζεται σαν λευκογάλανες οριζόντιες ταινιώδεις αστραπές, περιστρεφόμενες ανταύγειες ή κινούμενες φλόγες άγνωστης προέλευσης[εκκρεμεί παραπομπή]. Στον Ναό υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα και ηλεκτροφωτισμός. Μαρτυρίες αναφέρουν ότι πολλές λαμπάδες των πιστών και κανδήλες ανάβουν μόνες τους, ενώ η φλόγα δεν τους καίει τα πρώτα λεπτά, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποιο σχετικό βίντεο που να επιβεβαιώνει αυτό τον ισχυρισμό. Ορισμένα βίντεο δείχνουν ιερείς ή πιστούς να κινούν τα αναμμένα κεριά στο πρόσωπό τους ή στα χέρια τους για ελάχιστα δευτερόλεπτα,[γ][εκκρεμεί παραπομπή]. Για τον ισχυρισμό περί ακαΐας έκανε λόγο και η παλιά ιστοσελίδα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων που πια έχει διαγραφεί.[1]

Ο ναΐσκος του Τάφου, το λεγόμενο «κουβούκλιο», μέσα στον Ναό της Ανάστασης, στην Ιερουσαλήμ.

Πολλοί Ορθόδοξοι Χριστιανοί υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα θαυματουργικό υπερκόσμιο φως που βλέπουν οι πιστοί. Αυτοί που το θεωρούν θαύμα, πιστεύουν ότι είναι το φως της Αναστάσεως του Χριστού, που συμβαίνει πάνω από τον τάφο του.

Σε δημοσκόπηση που έγινε στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 2019 περίπου 4 στους 10 ερωτηθέντες απάντησαν ότι πιστεύουν ότι η αφή του Αγίου Φωτός στον Πανάγιο Τάφο γίνεται με θαυματουργικό τρόπο, σχεδόν 4 στους 10 απάντησαν ότι γίνεται με ανθρώπινη παρέμβαση και ευλογείται από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, ενώ σχεδόν 2 στους 10 δεν τοποθετήθηκαν σχετικά[14].

Ιστορικό αναφορών και μαρτυριών περί θαυματουργικής προέλευσης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Από τις πρώτες αναφορές στην τελετή αφής του Αγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, βρίσκουμε στο οδοιπορικό της Αιθερίας[15], που αναφέρεται στην περιήγηση μιας μοναχής στους αγίους τόπους κατά τον 4ο ή 6ο αιώνα. Αν και στην αφήγηση αυτή δεν υπάρχει αναφορά σε θαυματουργικό γεγονός[δ], κάποιοι θεωρούν ότι «το "Άγιο Φως" που ανανεώνεται ετησίως την εποχή του Πάσχα» ήταν «ένα θαύμα διάσημο ήδη στις ημέρες της[17]».

Επίσης, σε ένα μακροσκελές γράμμα του κληρικού Νικήτα Βασιλικού που είναι σχετικό με το Άγιο Φως[18], χρονολογούμενου το έτος 547 (φμζ') μ.Χ. από τον Χρύσανθο Προύσης (αν και το ορθότερο είναι το 947 μ.Χ.[19] αφού απευθύνεται στον Κωνσταντίνο Ζ' τον Πορφυρογέννητο[20]), αναφέρεται:

«Τη ουν εβδόμη Απριλλίου μηνός...του δε αγίου και μεγάλου Σαββάτου εγγίσαντος...τω Αρχιεπισκόπω...την αγίαν και πάνδημον εορτήν του Χριστού τελέσαι...ο των θαυμασίων Θεός, τη απερινοήτω και αμάχω αυτού δυνάμει, δύο των του τριφώτου κανδήλων θείου Φωτός επλήρωσε...εν δε τω νυν χρόνω ανά πάσαν την Εκκλησίαν αναλάμψαι την θείαν φωτοχυσίαν»[21]

Γύρω στον 9ο αιώνα αρχίζει να παρουσιάζεται από προσκυνητές το εν λόγω φως ως θαύμα, ως θεόπεμπτο δώρο που «κατέρχεται ουρανόθεν στον Άγιο Τάφο[22]». Μια ακόμη μαρτυρία, από τις πρώτες που αποδίδουν υπερφυσικό χαρακτήρα στο άναμμα του Αγίου Φωτός ήταν αυτή του Γάλλου Βερνάρδου (Bernardus Monachus), Καθολικού μισιονάριου και μοναχού, ο οποίος έκανε προσκυνηματικό ταξίδι στην Αίγυπτο και την Παλαιστίνη μεταξύ του 865 έως το 870 μ.Χ. και αποδίδει σε άγγελο τη μετάδοση του φωτός στον Πατριάρχη[23]. Στην καταγραφή του προσκυνηματικού ταξιδιού του αναφέρει:

«Αλλά είναι άξιο λόγου αυτό που συμβαίνει το Άγιο Σάββατο, κατά την Πασχαλινή Αγρυπνία. Το πρωί η λειτουργία ξεκινάει σε αυτόν τον Ναό [του Τάφου του Κυρίου]. Κατόπιν, όταν τελειώσει αρχίζουν να ψάλουν το Κύριε Ελέησον μέχρις ότου ένας άγγελος έρθει και ανάψει το φως στα λυχνάρια που κρέμονται πάνω από τον τάφο. Ο πατριάρχης μεταδίδει από το φως στους επισκόπους και τον υπόλοιπο λαό, και ο καθένας έχει φως εκεί όπου στέκεται[24].»

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η καταγραφή του γεγονότος από τον Φουσέ της Σαρτρ (Foucher de Chartres, 1059-1127), τον Γάλλο ιερέα και χρονικογράφο της Α' Σταυροφορίας, έναν από τους αξιόπιστους[25] μάρτυρες των ιστορικών γεγονότων της εποχής:

«...το πολυαναμενόμενο φως εμφανίστηκε σε μία από τις κανδήλες του Αγίου Τάφου, και εκείνοι που βρίσκονταν πιο κοντά μπορούσαν να δουν το κοκκινωπό χρώμα του. [Ο πατριάρχης] αμέσως επιτάχυνε το βήμα του και ανοίγοντας την πόρτα του Τάφου με το κλειδί που κρατούσε στο χέρι του...άναψε μια λαμπάδα και βγήκε έξω για να δείξει σε όλους το Άγιο Φως...[είχαν] χαρά στις καρδιές τους και δάκρυα στα μάτια[26]»

Μάλιστα, τέτοια ήταν η φήμη της αφής του Αγίου Φωτός, που ο Γκιμπέρ ντε Νοζάν (Γάλλος μοναχός και ιστορικός, πέθανε το 1130) «εξέτασε τα στοιχεία του θαύματος και δήλωσε ότι ήταν ένα γνήσιο θαύμα[ε].

Επίσης «ο ηγούμενος της Βερντέν επισκέφτηκε την Ιερουσαλήμ το 1026 και είδε το νέο φως να κατεβαίνει επάνω στο φανάρι του», ενώ «ο Ρώσος ηγούμενος Δανιήλ είδε το Άγιο Φως με δέος, και προχώρησε μπροστά ώστε να εξασφαλίσει έναν σπινθήρα για το φανάρι του. Η σημασία του θαύματος ήταν...ο συμβολισμός της Ανάστασης[ζ].

Τις παραμονές της Β' Σταυροφορίας, ο Πέτρος ο Σεβάσμιος του Κλυνύ (1094-1156), χωρίς να προσδιορίζει ακριβώς τον χρόνο εμφάνισης του «θαύματος» της αφής του Αγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, το τοποθετεί μέσα στη διάρκεια των πέντε αιώνων κατοχής των αγίων τόπων από τους μουσουλμάνους (δηλ. από το 637 μ.Χ. και μετά) και το ερμηνεύει ως σίγουρη απόδειξη της προτίμησης του Θεού για τους χριστιανούς και εναντίωσης του στο ισλάμ[η][29]».

Την θαυματουργική εμφάνιση του Αγίου Φωτός περιγράφει και η μαρτυρία ενός ισλανδού προσκυνητή που επισκέφτηκε την Ιερουσαλήμ στα μέσα του 12ου αιώνα αιώνα και υποστήριξε ότι το άγιο φως εμφανίζεται στα κεριά το βράδυ του Πάσχα, και μάλιστα «όταν χριστιανοί κυβερνούν την πόλη[θ]».

Παρομοίως, μαρτυρία περί θαύματος καταθέτει και ο Φίλιππος της Φλάνδρας «που είχε παρευρεθεί στο θαύμα του Αγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, το Πάσχα του 1178[ι]».

Το ίδιο μαρτυρά και ο λόγιος, πρώην Βυζαντινός αυτοκράτορας (1347-1355) και μετέπειτα μοναχός, Ιωάννης Καντακουζηνός, στην γ' απολογία του:

«Αλλά και περί του κατ' έτος γινομένου εν Ιεροσολύμοις εν τω Τάφω του Χριστού θαύματος, κατά τον καιρόν της αυτού Αναστάσεως...κατέρχεται φως ουρανόθεν, ανάπτον τας εις τον Τάφον του Χριστού ευρισκομένας λαμπάδας[32]».

Επίσης, στα τέλη του 15ου αιώνα ένας Γερμανός Δομινικανός μοναχός ονόματι Φέλιξ Φάμπρι (Felix Fabri) κατέγραψε τις εμπειρίες του από τα δύο προσκυνηματικά του ταξίδια στους Αγίους Τόπους. Σε έργο του αναφέρεται στο «θαύμα» του αγίου φωτός:

«Καθώς οι κληρικοί και ο λαός προσεύχονταν, ιδού! ξαφνικά μια αστραπή ήρθε από τον ουρανό και άναψε τα Πασχαλινά κεριά και όλες τις κανδήλες...Όπου κι αν ήταν οι άνθρωποι, τόσο στον ναό όσο και στα σπίτια τους, παρέμεναν ακίνητοι προσευχόμενοι για το Άγιο Φως το οποίο θεωρούσαν ως το πιο βέβαιο σημάδι της εύνοιας του Θεού προς εκείνους. Όταν κατερχόταν από τον ουρανό, όλοι τους άναβαν τα λυχνάρια τους και μετέφεραν τη φλόγα σε άλλες εκκλησίες παντού...καθώς και στα σπίτια των ανθρώπων, οι οποίοι συνήθιζαν να το κρατούν αναμμένο σε όλη τη διάρκεια του έτους[33]».

Αναφορά για θαυματουργή κάθοδο του Αγίου Φωτός συναντάμε και για το Πάσχα του 1634, οπότε θέλησαν οι Αρμένιοι να εμποδίσουν τους Έλληνες να διεξάγουν την τελετή του Αγιου Φωτός και να την τελέσουν εκείνοι αφού έπειθαν πρώτα τις αρχές. «Αν κατόρθωναν να διεξάγουν την τελετή του Αγίου Φωτός και Αρμένης Πατριάρχης έβγαζε το Άγιο Φως...πιθανώς από το έτος αυτό να αφαιρούσαν για πάντα το προνόμιο τούτο από τους Έλληνες Αγιοταφίτες...Με δωροδοκία των διοικητών της Παλαιστίνης και του σατράπη της Δαμασκού Κουτζούκ Αχμέτ πασά κατόρθωσε...να απαγορευτεί στους Έλληνες η είσοδος στον Πανάγιο Τάφο[34]».

Τελικά, και ενώ ο ορθόδοξος κλήρος και λαός ήταν συγκεντρωμένος και προσευχόταν έξω από το Ναό της Ανάστασης το Μεγάλο Σάββατο, ο Πανάγιος Τάφος:

«τρις ένδον μεγαλοφώνως εβρόντησε και το Άγιον Φως ως αστραπή ένδον έλαμψε και παρρησία εις όλους εφάνη[35]».

ενώ το παρευρισκόμενο πλήθος των ορθόδοξων αλλά και οι Φράγκοι ακόμη, πιστοποίησαν την αλήθεια του υπερφυούς αυτού θαύματος και ομολόγησαν ότι το άγιο και Μεγάλο Σάββατο, την ενάτη περίπου πρωινή, παράξενο φως εκλάμπει ο Πανάγιος Τάφος[36]. «Παρόλη τη θαυμαστή αλήθεια του πράγματος δόθηκε εντολή στους φύλακες στρατιώτες να μην αφήσουν κανένα να ανάψει κεριά από το Άγιο Φως που εξήλθε από τον Πανάγιο Τάφο...ενώ οι Αρμένιοι το ίδιο ακριβώς έτος κίνησαν μεγαλύτερο αγώνα εναντίον των Ελλήνων[37]».

Έτσι περίπου περιγράφει το γεγονός της καθόδου του Αγίου Φωτός και ο Χρύσανθος Προύσης:

«Επάνω τούτου του Παναγίου Τάφου εκλάμπει το άγιον φως τω αγίω και μεγάλω Σαββάτω, ώρα εβδόμη ή ογδόη της ημέρας, η δε τάξις έχει ούτω: σβυσάντων ημών πρότερον πάσας τας εν τω θείω ναώ κανδήλας, έρχονται οι προρηθέντες πορτάρηδες Τούρκοι, μετά του Μουτεβελή, και του επιτρόπου του ηγεμόνος, και άλλων πολλών εξουσιαστών, και κλείοντες την πόρταν του αγιωτάτου Κουβουκλίου, και σφραγίζοντες αύτην επιμελώς, οι μεν ανέρχονται εις τα Κατηχούμενα...και γίνονται θεαταί του μεγίστου τούτου θαύματος...πλησιάζει μόνος ο Αρχιερεύς εις την θύραν του αγίον Κουβουκλίου και προσεύχεται...και εισερχόμενος μόνος...μετά φόβου πολλού και μεγάλης ευλαβείας...θεωρεί θαυμασίως το άγιον φως επάνω του αγίου τάφου...[38]»

Σύμφωνα με την Ruth-Inge Heinze:

«Για εκείνους που εξακολουθούν να το αναγνωρίζουν ως θαύμα, η δύναμη που το γεγονός αυτό μεταδίδει, όχι μόνο επικυρώνει την πεποίθησή τους, αλλά επανατοποθετεί την εμπιστοσύνη τους με τέτοιο τρόπο, ώστε να κατεδαφίζει την τυραννία του χρόνου και να αναπαράγει μια ζωτικής σημασίας αίσθηση της ύπαρξης στο παρόν και να γίνεται μάρτυρας σε μια υπέρτατη σκηνή της θείας δόξας που αφαιρεί εντελώς κάθε ανθρώπινη ματαιοδοξία, ζηλοτυπία, και φόβο. Ώστε να δει, να αισθανθεί, και να ξέρει, ότι πέρα από τις ανθρώπινες μετρήσεις ή εξηγήσεις...το γεγονός ότι ο θάνατος έχει νικηθεί, είναι ο πραγματικός σπινθήρας που αναφλέγεται σε αυτή την ιεροτελεστία[κ]».

Όπως γράφει ο ισραηλινός συγγραφέας Αμώς Ελυόν:

«Μεταξύ των τελετουργιών που έχουν καθαγιαστεί από την παράδοση, ίσως η πιο εκπληκτική είναι το ετήσιο θαύμα του Αγίου Φωτός[λ][40]».

Στις αραβικές μουσουλμανικές πηγές υπάρχει το ίδιο ενδιαφέρον για το Άγιο Φως όπως και στους Χριστιανούς. Η πρώτη αναφορά βρίσκεται στον συγγραφέα Al-Jahiz (776-869), ο οποίος αναφέρει ότι το λάδι μέσα στα καντήλια στην Εκκλησία της Αναστάσεως ανάβει χωρίς φωτιά. Σε άλλες παλαιές αραβικές πηγές αναφέρεται ότι Μουσουλμάνοι, περιλαμβανομένων και ιερωμένων, συμμετείχαν στις τελετές του Αγίου Φωτός. Περισσότερες λεπτομέρειες βρίσκονται σε βιβλίο του Biruni (10ος-11ος αι.). Αναφέρει ότι στην εποχή του ήδη υπήρχαν αμφιλεγόμενες απόψεις το θέμα, και ότι στις τελετές αφής του Φωτός παρευρίσκονταν και Μουσουλμάνοι λαϊκοί, ιερωμένοι και άρχοντες. Μεταξύ των Μουσουλμάνων συγγραφέων υπήρχαν άλλοι που αποδέχονταν το θαύμα και άλλοι που το θεωρούσαν μαγεία ή αγυρτεία[41].

Ισχυρισμοί για μη θαυματουργική προέλευση και τέχνασμα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το θαύμα του Αγίου Φωτός είναι πίνακας του Ουίλιαμ Χόλμαν Χαντ ο οποίος απεικονίζει την τελετή αφής του Αγίου Φωτός στον Ναό της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ. Ο Χαντ πίστευε πως πρόκειται για μια θρησκευτική απάτη η οποία αποτελούσε παράδειγμα θεσμοποιημένης δεισιδαιμονίας και προσέβαλλε το χριστιανισμό. Ο πίνακας είναι σατιρικός[μ][ν].

Ο Αιγύπτιος Σιίτης χαλίφης Χακίμ (Αλ-Χακίμ μπι-αμρ-Αλλάχ, 996-1021), διώκτης των Χριστιανών αν και γιος Χριστιανής ο ίδιος, διέταξε το 1009 να καταστραφεί ολοκληρωτικά ο Ναός του Αγίου Τάφου. Άραβες χρονικογράφοι αναφέρουν, ότι ο Ναός του Αγίου Τάφου ήταν αξιοκατάκριτος καθώς «εξαπατούσε τους πιστούς» μέσω του «"θαύματος" του Αγίου Φωτός» καθώς οι αυτοκράτορες, οι στρατηγοί και άλλοι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι κυρίως από το Βυζαντινή Αυτοκρατορία έφερναν σε πομπές χρήματα και άλλα τιμαλφή για να τα προσφέρουν στον ναό, αλλά και «οι πιο αδαείς προσκυνητές οι οποίοι πίστευαν ότι το Πάσχα το άγιο φως κατέρχεται θαυματουργικά από τον ουρανό και ανάβει τα κεριά του ναού»[44]. Ο λόγος για αυτή του την ενέργεια ήταν ότι το θαύμα του αγίου φωτός (που ήδη υφίστατο εκείνη την εποχή) αποτελούσε μια «σκανδαλώδη απάτη». Η είδηση για την καταστροφή των κτισμάτων, όταν έφτασε στην Ευρώπη, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις, οι οποίες οδήγησαν τελικά στην Πρώτη Σταυροφορία[45].

Σύμφωνα με τον Shihab al-Din al-Qarafi, τον 13ο αιώνα ο κυβερνήτης των Αγιουβίδων Al-Muazzam Turanshah αναφέρεται ότι ανακάλυψε την απάτη του Άγιου Φωτός. Ωστόσο, επέτρεψε στους μοναχούς να συνεχίσουν την απάτη τους έναντι χρημάτων. Αυτό περιγράφεται στο έργο Ajwiba του al-Qarafi, το οποίο γράφτηκε στα πλαίσια μιας αντιπαράθεσης («πολεμικής» κατά τον D.S.Sarrió) μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων εκείνης της εποχής[46].

Το 1238, ο Πάπας Γρηγόριος Θ΄ (αρχιερατεία: 1227-1241) αποκήρυξε το Άγιο Φως ως απάτη και απαγόρευσε στους Φραγκισκανούς να έχουν οποιαδήποτε σχέση με αυτό[47]. Επακολούθησε η καταγραφή χρονικών των Αγίων Τόπων στα οποία οι Φραγκισκανοί καυτηρίαζαν μαρτυρίες σχετικά με την τελετή. Ένας Φραγκισκανός του 15ου αιώνα, ο Φραντσέσκο Σουριάνο (Fra Francesco Suriano), εξιστόρησε λεπτομερώς την απείθαρχη έξαψη συναισθημάτων, της οποίας υπήρξε μάρτυρας, πριν καταγράψει την εξής παρατήρηση: «Η λεγόμενη φωτιά, όμως, δεν κατέρχεται αληθινά (και κατά τη δική μας γνώμη, των μοναχών), αν και όλα τα έθνη εξαιτίας ημών των μοναχών προσποιούνται, ότι αυτό το ψεύδος είναι αληθές»[48].

Ο Οθωμανός ταξιδιώτης, Εβλιγιά Τσελεμπή, ισχυρίστηκε ότι ένα κρυμμένο βάζο ψευδαργύρου νάφθας στάχτηκε κάτω από μια αλυσίδα από έναν κρυμμένο μοναχό[49].

Ο Έντουαρντ Γκίμπον έγραψε για το φερόμενο φαινόμενο στο The History of the Decline and Fall of the Roman Empire:

Αυτή η ευσεβής απάτη, που επινοήθηκε για πρώτη φορά τον 9ο αιώνα, προσευχήθηκε ευλαβικά από τους Λατίνους σταυροφόρους και επαναλαμβάνεται ετησίως από τους κληρικούς των ελληνικών, αρμενικών και κοπτικών αιρέσεων, που επιβάλλουν στους πιστούς θεατές για δικό τους όφελος και για τους Τυράννους.[50]

Σύμφωνα με ισχυρισμό του Νεοφύτου Καυσοκαλυβίτη, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Εφραίμ Β΄ (1766-1771) κατάργησε την τελετή του αγίου φωτός ως «χειροποίητον μηχανουργίαν» και, καθώς ο ίδιος γνώριζε από την προσωπική του εμπειρία τον μηχανισμό εμφάνισής του, το περιέγραψε ως το «το χειροποίητον εκείνο φως, ού καγώ, φησι, την δραματουργίαν αυτοψεί κατανοήσας»[ξ].

Για τον π. Γεώργιο Μεταλληνό, υπάρχει ζήτημα αξιοπιστίας για την μαρτυρία αυτή, αφού ούτε γραπτή δήλωση του πατριάρχη Εφραίμ υπάρχει, ούτε και στήριξη από τη βιβλιογραφία για τους ισχυρισμούς του Νεοφύτου περί κατάργησης της τελετής:

«Ο Νεόφυτος...μνημονεύει προφορική απάντηση του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Έφραίμ (1766-1771), στην οποία εδήλωσε (1769), ότι αυτός κατάργησε την "χειροποίητον" του "Αγίου Φωτός" "μηχανουργίαν", ως μη θαυματουργική ενέργεια, αλλά απάτη, που απέβλεπε στη "φωτεμπορία". Γραπτή δήλωση του Εφραίμ δεν υπάρχει, άρα η διάσωσή της οφείλεται στον Νεόφυτο, όχι σε όλα αξιόπιστο συγγραφέα. Διότι είναι ανάγκη να εξιχνιασθεί η περίπτωση, ότι ο Εφραίμ κατάργησε το έθιμο του "Αγίου Φωτός", το επανέφεραν δε οι διάδοχοι του, διότι η γνωστή σε μας βιβλιογραφία δεν θίγει αυτό το θέμα[52]».

Την ίδια μαρτυρία, αυτή του Νεοφύτου, σχετικά με την εξομολόγηση της αλήθειας από τον Πατριάρχη σε κάποιον ανώνυμο στο Βουκουρέστι, ο Κωνσταντίνος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων την αντιμετωπίζει με ειρωνεία και ελέγχει τον Κοραή που την υιοθετεί, αποκρύπτοντας μάλιστα την πηγή του, για να φανεί, όπως λέει, ότι εκείνος πρώτος αποκάλυψε την υποτιθέμενη απάτη:

«Καν μη ήθελεν συγκρύψαι ότι ανέγνω και την περί του επιταφίου φωτός διατριβήν του Καυσοκαλυβίτου, φιλοτιμούμενος όπως αυτός φανή πρώτος του πλάσματος ελεγκτής και προσέχων μη τις άλλος κύδος άροιτο ο δε δεύτερος έλθη, είχεν αν και εξ εκείνης προσθείναι μάρτυρας του πλάσματος αυτόν τε τον Καυσοκαλυβίτην (όστις ουχί τους Φραγκοπατέρας, αλλά τους ημετέρους άντικρυς κατηγορεί) και ότι εκείνος μόνος (καθό λίαν αξιόπιστος!) συνεπιφέρει ως ομόγνωμον εαυτώ, Εφραίμ τον Ιεροσολύμων Πατριάρχην, εξομολογηθέντα δήθεν προς τίνα (ανώνυμον) την μηχανουργίαν εν Βουκουρεστίω τω 1769[53]».

Μια άλλη όμως μαρτυρία, που προέρχεται από τον Νικόλαο Λογάδη και αφορά τον πατριάρχη Εφραίμ, αναφέρει:

«Εις δε τα 1766 παρητήσατο ο Παρθένιος εις Έφραίμ [...] Ετύπωσεν εκ δευτέρου το "Εγχειρίδιον" του Χρύσανθου, ποιήσας εν αυτώ καλόν Πρόλογον και συντυπώσας και την "Εγκύκλιον Συνοδικήν Επιστολήν" υπέρ βοηθείας του παναγίου Τάφου, του Παναγιότατου και Οικουμενικού Πατριάρχου Παϊσίου, διακοινωθείσαν τοις απανταχού Ορθοδόξοις εις τα 1727. Εν ταύτη τη Επιστολή είναι και ο αφορισμός "Οσοι δε των Χριστιανών [...] από ανευλάβειαν και ολιγοπιστίαν [...] εμποδίζουσι και αποκόπτουσι με ματαιολόγους φλυαρίας και ψυχρολογίας ή με κανένα άλλον τρόπον σατανικής απάτης τους Χριστιανούς από το να απέρχωνται εις προσκύνησιν του αγίου Τάφου [...] οι τοιούτοι, αν δεν παύσωσιν, αφωρισμένοι είησαν" κ.λπ. Μετά την Έγκύκλιον ταύτην επρόσθεσεν ο Έφραίμ και συντομωτάτην χριστιανικήν διδασκαλίαν, δίγλωσσον, ελληνιστί τε και τουρκιστί, προς ωφέλειαν των εντυγχανόντων[54]».

Τα παραπάνω, φαίνεται να δημιουργούν κάποια επιπλέον ερωτηματικά για τη μαρτυρία του Νεοφύτου Καυσοκαλυβίτου: ο πατριάρχης Εφραίμ φαίνεται να προσπαθεί να στηρίξει το προσκύνημα και γι' αυτό τυπώνει εκ νέου, και με προσθήκες, την επιστολή περί αφορισμού εκείνων, που με λόγια ή έργα εμποδίζουν τη μετάβαση των πιστών στους Αγίους Τόπους. Ταυτόχρονα όμως ο Νεόφυτος ισχυρίζεται, ότι ο Εφραίμ καταργεί την τελετή αφής του Αγίου Φωτός ως «χειροποίητον μηχανουργίαν» και «το ερώτημα είναι, πως μετά από αυτά ο Εφραίμ στράφηκε εναντίον του θαύματος του "Αγίου Φωτός", αν βέβαια η μαρτυρία του Νεοφύτου Καυσοκαλυβίτου είναι ορθή[55]».

Ο Τόμας Τεγκ, ένας Άγγλος του 19ου αιώνα, περιέλαβε έναν αποπληθωριστικό απολογισμό της εκδήλωσης στην Εγκυκλοπαίδεια του Λονδίνου, που δημοσιεύθηκε το 1828, διατυπώνοντας ότι η εκδήλωση είναι καθαρά φυσική και υποκινούμενη από οικονομικό συμφέρον[56]. Ο επίσης Άγγλος περιηγητής και διπλωμάτης Robert Curzon καταγράφει ότι, κατά την επίσκεψή του στην Ιερουσαλήμ το 1833, την ίδια χρονιά που οι Αρμένιοι είχαν αποτύχει για άλλη μια φορά να πάρουν δια της βίας τα δικαιώματα του Παναγίου Τάφου[57], ο Αρμένιος Ορθόδοξος πατριάρχης είχε απευθυνθεί στο εκκλησίασμά του και «εξήγησε, ότι ήταν ψεύδος το θαύμα του αγίου φωτός», προς έκπληξη όλων, «οι οποίοι για αιώνες είχαν αμετακίνητη πίστη σε αυτό το ετήσιο θαύμα ως ένα από τα πρωτεύοντα άρθρα της πίστης τους». Περιγράφει, ότι «η συμπεριφορά των προσκυνητών ήταν ταραχώδης σε υπερβολικό βαθμό [...] σαν να ήταν δαιμονισμένοι» και ότι αποτελούσε «σκηνικό απερίγραπτης αταξίας και βεβήλωσης[58]».

Ανάμεσα στους Έλληνες συγγραφείς και λογίους που επικρίνουν το Άγιο Φως, αναφέρεται ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος, μαζί με τις περισσότερες παραδόσεις και πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, απέρριπτε και την ερμηνεία του Αγίου Φωτός ως θαύματος, υποστηρίζοντας πως επρόκειτο για μηχανορραφία και «απάτη» με σκοπό οικονομικά οφέλη (αν και ο ίδιος δεν είχε ταξιδέψει ποτέ από το Παρίσι στα Ιεροσόλυμα για να παραβρεθεί στο γεγονός)[ο][59]. «[Ο Κοραής] γράφοντας πάλι το διάλογο για το άγιο φως, με λιγοστές πηγές, έφτασε σε συμπεράσματα, που επιβεβαιώνει η σύγχρονη λειτουργική. Σήμερα δηλαδή, από πηγές που δεν κατείχε ο Κοραής, ξέρομε ότι η αθώα παλαιοχριστιανική και βυζαντινή ευλογία του εσπερινού φωτός, μεταβλήθηκε σε θαύμα, που επαναλαμβάνεται τακτικά[60]».

Υπάρχει η άποψη ότι πρόκειται για μια απόκρυφη εφαρμογή, που οργανώνουν οι κληρικοί του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων εδώ και αιώνες. Μία εκδοχή που προβάλλεται σύμφωνα με την άποψη αυτή, είναι ότι τα κεριά έχουν εμβαπτιστεί προηγουμένως σε φώσφορο, ο οποίος έχει την ιδιότητα της αυτοανάφλεξης μετά από κάποιο χρονικό διάστημα. Ο φωσφόρος από την άλλη ως χημικό στοιχείο ανακαλύφθηκε κατά τον 17ο αιώνα και δεν απαντάται ελεύθερος στη φύση. Για τους υποστηρικτές αυτής της άποψης ήταν παρ' όλα αυτά γνωστές από πολύ παλαιότερα στην περιοχή της Μέσης Ανατολής κάποιες «θαυματουργές ουσίες» ή «κρήνες» (πηγές) που παρουσίαζαν τέτοιου είδους φαινόμενα. Αυτό με τη σειρά του μπορεί να σημαίνει, ότι είτε ολόκληρος ο Πανάγιος Τάφος βρίσκεται σε μια τέτοια περιοχή, είτε ότι χρησιμοποιείται αυτούσια κάποια πανάρχαιη «θαυματουργή ουσία» (χημική ένωση), της οποίας το όνομα και η σύσταση διατηρούνται μέχρι σήμερα ως ιερατικό «επτασφράγιστο» μυστικό. Εντούτοις, όπως υποστηρίζεται από πιστούς, η φλόγα που προέρχεται από το Άγιο Φως, φέρεται να φωτοβολεί, αλλά να μην προκαλεί καύση κατά τα πρώτα 33 λεπτά, σε αντίθεση με τη φυσική δράση της φωτιάς. Βέβαια, σε αυτή την περίπτωση καταφανής είναι η σύγκριση, που γίνεται αναφορικά όχι με το φως αλλά με τη φωτιά.

Ο συγγραφέας Μιχάλης Καλόπουλος έχει δημοσιεύσει έρευνα, που υποδεικνύει ότι τα αυτοαναφλεγόμενα υλικά και η θρησκευτική πυροτεχνουργία, που ήταν γνωστή στην αρχαιότητα, είναι επαρκή για να παράγουν το αποτέλεσμα, που περιγράφεται ως «άγιο φως»[61]. Βεβαίως η εκτίμηση αυτή παραβλέπει το γεγονός, ότι τα κεριά δεν αυταναφλέγονται άκαιρα, αν και η προμήθειά τους γίνεται από υπαίθριους χώρους ή καταστήματα, τα οποία έχουν τα εμπορεύματα εκτεθειμένα στον αέρα, και μάλιστα η προμήθεια των κεριών, συχνά γίνεται αρκετές ημέρες πριν την Ανάσταση, ενώ σε άλλες περιπτώσεις, οι πιστοί παραμένουν στον Ναό της Αναστάσεως από το βράδυ της Μ. Παρασκευής[62].

Η θέση του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων είναι αυτό που διοργανώνει την τελετή. Σύμφωνα με παλαιότερη επίσημη ανάρτηση από τον ιστότοπό του, η οποία έχει πια διαγραφεί:[63]

  • Περὶ ὥραν 11 π.μ., ἐπὶ παρουσίᾳ τῶν στρατιωτικῶν ἀρχῶν, γίνεται ἐπιθεώρησις τοῦ ἱεροῦ κουβουκλίου.
  • Κατὰ τὴν 12ην τῆς ἡμέρας ἡ λυχνία, ἧς γίνεται χρῆσις ἐν τῇ ἱερᾷ τελετῇ, μεταφέρεται ἐν παρατάξει ἀπὸ τοῦ κελλίου, ἐν ᾧ φυλάσσεται παρὰ τὴν ἁγίαν Ἀποκαθήλωσιν, ὑπὸ τοῦ ἡμετέρου Σκευοφύλακος τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, ἡγουμένου τοῦ Δραγουμάνου κὶ ἑνὸς Ἀρχιερέως, εἰς τὸ ἅγιον Κουβούκλιον διὰ τῆς συντομωτέρας ὁδοῦ, ἦτοι διὰ τοῦ μεταξὺ τῆς ἁγίας Ἀποκαθηλώσεως καὶ τοῦ ἁγίου Κουβουκλίου τόπου. Ἅμα τῇ ἐλεύσει αὐτῶν ὁ Δραγουμάνος ἀποσφραγίζει τὴν θύραν τοῦ Κουβουκλίου καὶ εἰσέρχεται ἐντὸς ὁ ἡμέτερος Σκευοφύλαξ ὁ φέρων τὴν ἱερὰν λυχνίαν, ἥν τοποθετεῖ ἐπὶ τοῦ ἁγίου Τάφου.
  • Τῇ 12.30’ ἄρχεται ἡ λιτανεία ἐκ τοῦ Ἁγίου Βήματος. Από την εσωτερική είσοδο του Ναού του Αποστόλου Ιακώβου μπαίνει ο Πατριάρχης στο Ιερό Βήμα του Καθολικού και κάθεται στον πατριαρχικό θρόνο. Από αυτό το σημείο περνάνε και ασπάζονται το χέρι του Πατριάρχη οι εκπρόσωποι των Αρμενίων, των Αράβων, των Κοπτών και άλλων για να τους δοθεί το Άγιο Φως. Σύμφωνα με τα προνόμια, αν δεν ασπαστούν το χέρι του Ορθόδοξου Πατριάρχη δεν έχουν το δικαίωμα να λάβουν το Άγιο Φως από τα χέρια του. Αμέσως μετά αρχίζει η Ιερή Λιτανεία η οποία περιφέρεται τρεις φορές γύρω από τον Πανάγιο Τάφο και μετά ο Πατριάρχης σταματάει μπροστά στον Πανάγιο Τάφο όπου βρίσκονται και οι επίσημοι.

Σύμφωνα με το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, μετά τη Λιτανεία ο Πατριάρχης βγάζει την αρχιερατική στολή του και μένει μόνο με το λευκό στιχάριο. Ακολούθως λαμβάνει τους σβηστούς πυρσούς και εισέρχεται στο Ιερό Κουβούκλιο.

Σύμφωνα με την παλαιά αυτή περιγραφή, «η λυχνία, της οποίας γίνεται χρήση στην ιερή τελετή, μεταφέρεται και (...) τοποθετείται στον Πανάγιο Τάφο», χωρίς να διευκρινίζεται αν αυτή είναι αναμμένη ή όχι. Σύμφωνα με τη νέα περιγραφή στον επίσημο ιστότοπο[64], που αναρτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2018, δεν γίνεται πουθενά λόγος για «θαύμα», αλλά για «τελετή». Επίσης, στη σχετική ετήσια ανακοίνωση της Αρχιγραμματείας του Πατριαρχείου για το Πάσχα δεν γίνεται κανένας λόγος για θαυματουργή αφή του Αγίου Φωτός[65].

Η ευχή την οποία αναπέμπει ο Πατριάρχης προ της αφής πάνω από τον Πανάγιο Τάφο σε ανάμνηση της θυσίας και της τριημέρου αναστάσεως του Χριστού και απευθυνόμενος στο Θεό είναι:

«Διά τοῦτο, ἐκ τοῦ ἐπί τοῦτον τόν φωτοφόρον σου Τάφον ἐνδελεχῶς καί ἀειφώτως ἐκκαιομένου φωτός εὐλαβῶς λαμβάνοντες διαδιδόαμεν τοῖς πιστεύουσιν εἰς σέ τό ἀληθινόν φῶς καί παρακαλοῦμεν καί δεόμεθά σου, Πανάγιε Δέσποτα, ὅπως ἀναδείξης αὐτό ἁγια­σμοῦ δῶρον...»[66]

Από αυτό το εδάφιο συνάγεται ότι δεν κατεβαίνει κάποιο υπερκόσμιο φως εξ ουρανού, αλλά χρησιμοποιείται το φως της ακοίμητης κανδήλας, που καίει όλο τον χρόνο[67].

Σε συνέντευξή του ο μητροπολίτης Πέτρας Κορνήλιος, ο αρχαιότερος της Αδελφότητας και δύο φορές τοποτηρητής του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, ο οποίος ως τοποτηρητής του Πατριαρχικού Θρόνου τέλεσε ο ίδιος την αφή του Αγίου Φωτός το 2001, σε συνέντευξή του σε ελληνικό τηλεοπτικό κανάλι στις 11-4-2001, στην εκπομπή Γκρίζες Ζώνες δήλωσε, ότι το θαύμα είναι ο καθαγιασμός του φυσικού φωτός, που προέρχεται από την ακοίμητη κανδήλα, που υπάρχει ήδη αναμμένη εντός του Ιερού Κουβουκλίου[68]. Τα ίδια επανέλαβε το 2018 στον δημοσιογράφο Δημήτρη Αλικάκο[8], λέγοντας ότι και ο ίδιος είχε ανάψει τα κεριά του Αγίου Φωτός από την Κανδήλα, και περιγράφοντας με κάθε λεπτομέρεια τι είδε όταν μπήκε στον Πανάγιο Τάφο («αναμμένη Κανδήλα»): «Εγώ ξέρω ότι βρήκα το καντήλι αναμμένο και αναμμένο το άφησα. Θαύμα με ραντεβού κάθε χρόνο δεν γίνεται[69]».

Ο δημοσιογράφος Δημήτρης Αλικάκος κατέγραψε σε βιβλίο του αυτή και άλλες μαρτυρίες σχετικά με τη αφή του Αγίου Φωτός. Σε αυτό παρουσιάζει και την πρώτη ιστορικά καταγεγραμμένη συνέντευξη εν ενεργεία σκευοφύλακα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων (Αρχιεπίσκοπος Ιεραπόλεως Ισίδωρος) στην οποία παραδέχεται πως την «Ακοίμητη κανδήλα», που βάζει σβηστή όπως λέει από το 2006 μέσα στον Πανάγιο Τάφο το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, την ανάβει ο ίδιος με αναπτήρα για να τη βρει αναμμένη ο Πατριάρχης[3][70][71]. Μάλιστα ανάβει και δεύτερη ως «ασφαλιστική δικλίδα[72]». Την ίδια ακριβώς παραδοχή κάνει και ο πρώην (1984-1988) σκευοφύλακας Αρχιεπίσκοπος Νικηφόρος, με τη διαφορά ότι εκείνος για τέσσερα χρόνια χρησιμοποιούσε σπίρτα[73]. Στο ίδιο βιβλίο, ο Αρχιεπίσκοπος Γεράσων Θεοφάνης (πρώην Έξαρχος του Παναγίου Τάφου στην Αθήνα), δηλώνει ότι το Άγιο Φως δεν ανάβει με θαυματουργικό, αλλά με φυσικό τρόπο και καθαγιάζεται εκ των υστέρων από τον Πατριάρχη με την Ευχή, προσθέτοντας ότι το λέει ξεκάθαρα η Ευχή: «ἐνδελεχῶς καί ἀειφώτως ἐκκαιομένου φωτός εὐλαβῶς λαμβάνοντες», δηλαδή άπτεται το Άγιο Φως από την «Ακοίμητη Κανδήλα». Και προσθέτει: «κοροϊδεύουμε τους πιστούς αφήνοντάς τους να πιστεύουν ότι πρόκειται για θαύμα. Αυτό είναι απαράδεκτο, δεν μας τιμάει[74]». Ο ίδιος αποδίδει την απάτη στους καθολικούς σταυροφόρους οι οποίοι επινόησαν το «θαύμα» πριν μερικούς αιώνες και δυστυχώς συνεχίστηκε αργότερα από το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο[75][76]. Τέλος, στο βιβλίο του ο δημοσιογράφος αναφέρει το χρονικό της διαγραφής της λέξης «θαύμα» από την επίσημη ιστοσελίδα του Πατριαρχείου στις 23 Ιουνίου 2018 με εντολή του Πατριάρχη Θεόφιλου Γ'[77]. Το Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών, στις 29 Μαρτίου 2024, έκρινε αθώο τον ερευνητή δημοσιογράφο Δημήτρη Αλικάκο και τον υπεύθυνο του εκδοτικού οίκου Εκκρεμές. Είχε προηγηθεί μήνυση σε βάρος τους από τους Αρχιεπισκόπους Κωνσταντίνης Αρίσταρχο και Ιεραπόλεως Ισίδωρο, για συκοφαντική δυσφήμηση διά του Τύπου κατά συρροή και κατ’ εξακολούθηση, παράβαση απορρήτου ιδιωτικής συνομιλίας και παράβαση του νόμου περί προσωπικών δεδομένων.[78]

Άλλες θέσεις στον Ορθόδοξο Κόσμο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Καλοκύρης, στο βιβλίο του Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα του Αγίου Φωτός, ερμηνεύοντας την ευχή που διαβάζει ο Πατριάρχης, γράφει ότι «πουθενά δεν γίνεται λόγος (ούτε καν υπαινιγμός) περί «άνωθεν κατερχόμενου αΰλου Φωτός» κατά τη στιγμή εκείνη, αλλά νοείται μόνο φως φυσικό, που ανάβεται στην ανάμνηση του Αναστάντος Χριστού» και ότι το άγιο φως είναι απλώς «το ιερό σύμβολο του "ανεσπέρου Φωτός" Χριστού, το Άγιο Φως, το νέο Φως της Αναστάσεως».

Σε δημοσίευμα του πρωτοπρεσβυτέρου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ο π. Γεώργιος Τσέτσης συμφωνεί με τη θέση του καθηγητή Κωνσταντίνου Καλοκύρη[79], ότι «πρόκειται για έναν θρύλο», ο οποίος αναπτύχθηκε στους Αγίους Τόπους μετά την εισβολή των Σταυροφόρων και μέσα στα πλαίσια της διαμάχης, που υπήρχε μεταξύ των Ορθοδόξων, των Λατίνων και των Αρμενίων, καθένας από τους οποίους διεκδικούσε για τον εαυτό του το προνόμιο τού «λαμβάνειν εξ ουρανού» το Άγιο Φως. «Υπάρχει, αιώνες τώρα, διάχυτη η πεποίθηση στον ευσεβή μεν, αλλά θεολογικά και λειτουργικά απαίδευτο ορθόδοξο πιστό, που ψάχνει για «θαύματα» προκειμένου να πληρώσει το πνευματικό του κενό, ότι κατά την τελετή της αφής το άγιον φως κατέρχεται θαυματουργικά «ουρανόθεν» για να ανάψει την λαμπάδα του πατριάρχου», αλλά διευκρινίζεται, ότι ο Πατριάρχης «δεν προσεύχεται για την διενέργεια θαύματος», αλλά απλώς «"αναμιμνήσκεται" της θυσίας και της τριημέρου Αναστάσεως του Χριστού». Ο ίδιος ο Πατριάρχης «ανάβει την λαμπάδα του από την ακοίμητη κανδήλα, που βρίσκεται επάνω στον Πανάγιο Τάφο [...], όπως ακριβώς πράττει ο κάθε Πατριάρχης και ο κάθε κληρικός την ημέρα της Λαμπρής». Τέλος, οι υπερβολικές τιμές που παραδοσιακά και κατά εθιμικό τυπικό αποδίδονται στο Άγιο Φως, χαρακτηρίζονται ως «διασυρμός των Θείων» και γεγονός «σόλοικο που αποτελεί ασέβεια[π]». Έτσι, το Άγιο Φως χαίρει σεβασμού, όπως κάθε εκκλησιαστικό δρώμενο και όπως το φως που δίνει ο ιερέας στους πιστούς σε κάθε εκκλησία το βράδυ της Ανάστασης, χωρίς όμως υπερφυσικές προεκτάσεις.

Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμος, σε συνέντευξή του στις 4 Απριλίου 2020, δήλωσε ότι: «Παλαιότερα πριν γίνουν αυτά που γίνονται σήμερα για την υποδοχή του Αγίου Φωτός, έπαιρναν το φως από το καντήλι της Αγίας Τραπέζης» και συμπλήρωσε τονίζοντας: «Δεν υπάρχει λοιπόν Άγιο Φως 1ης κατηγορίας και 2ης κατηγορίας[81]».

Λίγες μέρες νωρίτερα, ανάλογη δήλωση είχε κάνει και ο Μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως κ. Άνθιμος: «Το Άγιο Φως δεν ξεχνάμε ποτέ είναι το ίδιο που βγάζει κάθε μεγάλο Μεγάλο Σάββατο βράδυ ο κάθε απλός ιερέας πίσω από την Αγία Τράπεζα, λέγοντας τα ίδια λόγια που λέγονται στο Ναό της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα. […] Είναι ακριβώς το ίδιο Φως[82]».

Επικριτικός απέναντι στην υπόθεση Άγιο Φως στέκει και ο Χρήστος Γιανναράς, που χαρακτηρίζει την όλη διαδικασία «θρησκευτικό πρωτογονισμό»[83] και ο ακαδημαϊκός, συγγραφέας και πρέσβυς εκείνη την εποχή Άγγελος Βλάχος στον Δ΄ Τόμο του εξάτομου έργου του «Μια φορά κι ένα καιρό διπλωμάτης» .

Σύμφωνα με τον καθηγητή της Ελληνικού Κολεγίου-Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού της Βοστώνης πρωτοπρεσβύτερο Αλκιβιάδη Καλύβα, οι πιστοί των πρώτων χριστιανικών χρόνων άναβαν λαμπάδες κάθε βράδυ, αλλά και το πρωί για να εξυμνείται με αυτόν τον τρόπο ο Χριστός, ο οποίος είναι «φως ιλαρόν». Στο έργο του Η Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα στην ελληνορθόδοξη εκκλησία, ο καθηγητής αναφέρει, ότι το άναμμα της λαμπάδας της Αναστάσεως με το Άγιο Φως διασώζει δύο κυρίως χριστιανικές παραδόσεις: Πρώτον, το άναμμα της κανδήλας στην Ακολουθία του Εσπερινού και, δεύτερον, το άναμμα της καινούργιας φλόγας, που άναβε μόνο τις ημέρες του Πάσχα. Κατά τη διάρκεια του 10ου και του 11ου αιώνα πίστευαν, ότι το φως «παράγεται» με θαυματουργικό τρόπο. Την ίδια εκείνη περίοδο, στον Καθεδρικό Ναό της Ιερουσαλήμ ο πατριάρχης Ιεροσολύμων άρχισε να εισέρχεται στον Πανάγιο Τάφο και, αφού πρώτα προσευχόταν, έδινε στον αρχιδιάκονό του το Φως. Εκείνος με τη σειρά του το προσέφερε στον λαό. Αυτός είναι ο λόγος, που ακόμη και στις ημέρες μας το Φως από τον Πανάγιο Τάφο μεταφέρεται από εκεί στις υπόλοιπες Ορθόδοξες εκκλησίες. Έτσι, σε χιλιάδες Ορθόδοξους ναούς σε ολόκληρο τον κόσμο οι ιερείς παίρνουν το Φως από την «ακοίμητη κανδήλα», η οποία βρίσκεται πάνω στην Αγία Τράπεζα του ναού τους και συμβολίζει τον Τάφο του Κυρίου[84].

Μεταφορά σε άλλα κράτη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην Ελλάδα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αεροπορική άφιξη του Αγίου Φωτός στην Αθήνα συνοδεία του Έλληνα ΥφΥπΕξ (2013).

Έως το 1988 το Άγιο Φως έφτανε στην Ελλάδα με πλοίο μια βδομάδα μετά το Μεγάλο Σάββατο. Το 1988, με πρωτοβουλία του ιδιοκτήτη ταξιδιωτικού πρακτορείου Ιάκωβου Οικονομίδη, στον οποίον αργότερα απονεμήθηκαν οι τίτλοι του «Μεγάλου Άρχοντα Ρεφερενδάριου» και του «Μεγαλόσταυρου», και σε συνεργασία με τον Θόδωρο Τσακιρίδη (μετέπειτα πρόεδρο των Ολυμπιακών Αερογραμμών) και τον τότε έξαρχο του Πανάγιου Τάφου στην Αθήνα (και μετέπειτα πατριάρχη Ιεροσολύμων) Ειρηναίο ξεκίνησε η μεταφορά του Αγίου Φωτός στην Ελλάδα με αεροπλάνο αμέσως μετά την αφή του στον Πανάγιο Τάφο με ειδική πτήση της Ολυμπιακής, τα έξοδα της οποίας κάλυπτε το ελληνικό κράτος. Η αεροπορική μεταφορά του Αγίου Φωτός γινόταν με την ευθύνη ταξιδιωτικού γραφείου ως το 2002, οπότε την ανέλαβε το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών.[85] Κάθε χρόνο ο έξαρχος του Παναγίου Τάφου της Αθήνας παραλαμβάνει το ιερό ή «ανέσπερον» φως και με ειδική πτήση το μεταφέρει στην Αθήνα, όπου γίνεται η υποδοχή του με τιμές αρχηγού κράτους (από το 2001[86]) και έπειτα μεταφέρεται στη Μητρόπολη Αθηνών, καθώς και σε ένα μεγάλο αριθμό άλλων Μητροπόλεων.[εκκρεμεί παραπομπή]

Ο μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιερόθεος Βλάχος έχει ασκήσει κριτική στην απόδοση τιμών αρχηγού κράτους κατά την υποδοχή του Αγίου Φωτός στην Αθήνα, καθώς το άγιο φως «δεν αποτελεί μια εξουσία τεταγμένη να εξυπηρετεί μεταπτωτικές καταστάσεις[86]».

Θέμα πολιτικής αντιπαράθεσης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά καιρούς, και γύρω από τις ημέρες του Πάσχα, η μεταφορά του Αγίου Φωτός στην Ελλάδα γίνεται θέμα πολιτικής ή κομματικής αντιπαράθεσης. Το 2015, ο τότε βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ Νίκος Φίλης σχολίασε αρνητικά το γεγονός ότι το Άγιο Φως γίνεται δεκτό με τιμές αρχηγού κράτους. Ταυτόχρονα έκανε το ίδιο σχόλιο και για τα λείψανα της Αγίας Βαρβάρας που μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο «Άγιος Σάββας» στην Αθήνα. [87] Το 2015 βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ είχαν θέσει το θέμα του κόστους μεταφοράς του Αγίου Φωτός. Ο υπουργός εξωτερικών Ν. Κοτζιάς απάντησε ότι η μεταφορά στις μητροπόλεις έγινε από ιδιωτική εταιρεία με δικά της έξοδα[88]. Το 2017 και άλλοι βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ έκαναν κριτική στη μεταφορά του Αγίου Φωτός ως "ψευδοθαύμα", αλλά σχολιάστηκαν αρνητικά από μέρος του Τύπου[89][90][91].

Το 2014 ο τότε βουλευτής του κόμματος «Το Ποτάμι» Νίκος Δήμου αποχώρησε από το κόμμα αφού εξέφρασε δημοσίως την άποψη που έχει για το Άγιο Φως (ότι είναι ειδωλολατρικό σύμβολο και πως «Όσο πλησιάζει το Πάσχα και σκέπτομαι πως πάλι θα ξοδέψουμε χρήματα για να φέρουμε το (δήθεν) Άγιο Φως και να το υποδεχθούμε με τιμές αρχηγού κράτους, γίνομαι εμμανής αντικληρικός. Και υποθέτω πως το ίδιο θα γινόταν και ο Ιησούς, που από ότι ξέρουμε, δεν πίστευε σε ειδωλολατρικά σύμβολα – και μάλλον θα μοίραζε τα χρήματα στους φτωχούς»[92] Η άποψη του Ν. Δήμου σχολιάστηκε αρνητικά από τον αρθρογράφο Τάκη Θεοδωρόπουλο, ο οποίος έγραψε ότι «έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία για όλους μας να βρούμε τους δρόμους που αυτές οι εορτές, τα «ήθη και τα έθιμα», μπορούν να εξευμενίσουν τον αγριάνθρωπο που κρύβουμε μέσα μας, έστω και υποκριτικά, από το να ψάχνουμε να τα απομυθοποιήσουμε για να αποδειχθούμε ανώτεροι ή ευφυέστεροι αυτών[93]». Ως ετήσια ρουτίνα εξετάζει τα σχόλια του Νίκου Δήμου για το Άγιο Φως και τις «θηριωδίες του '21» ο αρθρογράφος Αντώνης Πανούτσος, και σχολιάζει αρνητικά την «ομοιομορφία μιας politically correct κοινωνίας καταπιεσμένης με υποτιθέμενες ευαισθησίες που πρέπει να σεβαστεί[94]».

Σε άλλα κράτη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το Άγιο Φως μεταφέρεται και άλλα κράτη όπου υπάρχουν Ορθόδοξοι Χριστιανοί, όπως τη Γεωργία, την Ουκρανία, τη Ρουμανία, τη Ρωσία κ.ά.[95] Το 2017 για πρώτη φορά μεταβιβάστηκε και στις ΗΠΑ με πτήση από τη Μόσχα και παραδόθηκε σε τρεις Ορθόδοξες Εκκλησίες[96].

Υποσημειώσεις και παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Υποσημειώσεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ Η αναφορά αυτή σήμερα έχει απαλειφθεί και η ενότητα «Άγιο Φως» είναι κενή[2].
  2. ↑ «some of his attendants had at last to cut a way for him with their swords through the dense ranks of the frantic pilgrims...soldiers killed a number of fainting wretches with their bayonets, and the walls were splattered with the blood and brains of men who had been felled, like oxen, with the butt ends of the soldiers' muskets[13]»
  3. ↑ Το φαινόμενο αυτό λέγεται ακαΐα. Επειδή όμως το όλο θέμα αγγίζει τον ατομικό εσωτερικό κόσμο και το θρησκευτικό συναίσθημα κατά θέση και βαθμό δύναμης της πίστεως, η ακαΐα του Αγίου Φωτός δεν υπερασπίζεται ως βεβαία από το ίδιο το Πατριαρχείο αλλά επαφίεται στη πίστη του κάθε προσερχόμενου. Επίσης, το Άγιο Φως δεν θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως ιερό πυρ αλλά ως ιερό φως της εκθάμβου ανάστασης του Χριστού και της έκλαμπρης ανάτασης της αποκαθαρμένης ψυχής του πιστού.
  4. ↑ Ο Δρ. Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Θρησκειών Κωνσταντίνος Τσοπάνης, αναφέρει: «Σημαντικές πληροφορίες για την εκκλησία των Ιεροσολύμων της περιόδου εκείνης έχουμε από το «Οδοιπορικόν» της Αιθερίας (Peregrinatio Aetheriae), που συντάχθηκε περί το 380 και το οποίο περιλαμβάνει τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις μιας Δυτικοευρωπαίας Χριστιανής προσκυνήτριας. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως η Αιθερία περιγράφει το ιδιόρρυθμο τελετουργικό που αναπτύσσεται στα Ιεροσόλυμα, αλλά δεν αναφέρεται καθόλου στο θαύμα της αφής του Αγίου Φωτός, γεγονός που σημαίνει ότι τότε μάλλον δεν διεξαγόταν, ή τουλάχιστον δεν είχε γίνει αντιληπτή από την προσκυνήτρια, η συγκεκριμένη τελετή[16]».
  5. ↑ «Τhe celebration...drew men from many places and was accepted as the miraculous centre of the liturgical ceremonies...Guibert of Nogent examined the accounts of the miracle and declared that it was a genuine miracle[27]»
  6. ↑ «The abbot of Verdun visited Jerusalem in 1026 and saw the New Fire descend onto the lamp...The Russian Abbot Daniel saw the Holy Fire with awe, and went forward to secure a spark from it for his own lamp. The significance of the miracle was...the symbolism of the Resurrection[28]».
  7. ↑ «Peter the Venerable of Cluny, too, regarded the Holy Fire as being relevant to the Christian-Moslem polemic. He pointed out, writing on the eve of the Second Crusade, that the miracle had occurred in Jerusalem precisely during the five-hundred-year rule of the 'Saracens, enemies of God a sure proof of God's preference for Christianity over Islam
  8. ↑ «An Icelandic pilgrim who visited Jerusalem in the middle of the century held a diametrically opposite view. He maintained that the Holy Fire had appeared just at the time the Christians were ruling the Holy City: 'The roof of the temple [of the Lord's sepulchre] is open to the church where the fire descends on Easter evening on the candles standing there, when Christian people rule the city[30]»
  9. ↑ «Philip of Flanders especially, who had attended the miracle of the Holy Fire of Jerusalem, Easter 1178[31]»
  10. ↑ «For those who continue to credit it as a miracle, the power this event imparts not only validates their conviction but relocates their confidence in a way that demolishes the tyranny of time and reproduces a vital sense of being present and therefore being a witness at a transcendent scene of divine glory that dismantles every human vanity, jealousy, and fear. To see, to feel, and to know, beyond human instruments or explanations...that death has been conquered is the real spark ignited in this ritual[39]»
  11. ↑ «Among the rituals sanctified by tradition, perhaps the most stunning is the annual miracle of the Holy Fire
  12. ↑ The Miracle of the Holy Fire (plate 28), which Hunt painted almost forty years after first seeing the ceremony in Jerusalem, is the most explicitly satirical, most Hogarthian of his pictures. For him the Easter Eve rite in the Church of the Holy Sepulchre represented the degeneration of authentic religious wonder into selfishness, superstition, and worse -- into mad frenzy and unchristian violence. [...] he came to paint this scene emblematic of institutionalized superstition [...][42]
  13. ↑ Even worse, visitors, particularly the anti-Catholic British, questioned he authenticity of the site. [...] In a painting of the Miracle of the Holy Fire of 1892-1899, the Pre-Raphaelite artist William Holman Hunt lambasted the pious fraud of the Greek rite [...][43]
  14. ↑ Εφραίμ των Ιεροσολύμων πατριάρχης ο εξ Αθηνών, ερωτηθείς εν Βουκουρεστίω της Ουγγρο-Βλαχίας κατά το ,αψξθ' παρά του των έσω λόγου κατ' ιδίαν περί του εν Ιεροσολύμοις επιταφίου εκείνου φωτός απεκρίνατο οι, ενδημούντων τοτηνικαύτα εκεί και ημών.—«Ως ει γε, φησιν, επ' εμοί ην, κατήργησα αν και την εκείνου χειροποίητον μηχανουργίαν. Ου μην άλλα μακρώ προ τούτου και ο ιεροπρεπής εκείνος και αποστολικός ανήρ, ο και τον βίον και τον τρόπον και τον λόγον φιλόσοφος, Αγάπιος λέγω ο Ιθακήσιος, περιστήσαν εν τη νήσω Πάτμω τούς εν τη σχολή μαθητάς, σχολαρχούντος εκείσε του αοιδίμου εκείνου και εν ιερομονάχοις ηγιασμένου Γερασίμου, ώ και αυτός τοτηνικαύτα εμαθήτευον, υπετίθετο ημίν αναπείθειν πειράσθαι τους προσκυνήσεως χάριν αιρούμενους απιέναι εις Ιεροσόλυμα, δι' αυτόν τούτον τον ζωοδόχον του Κυρίου Τάφον εκείσε αποδημείν, κουχί δια το χειροποίητον εκείνο φως, ού καγώ, φησι, την δραματουργίαν αυτοψεί κατανοήσας, μικρού και κατελεύσθην υπό των εκείσε φωτοποιών, ως δήθεν κατάσκοπος[51]»
  15. ↑ Ο Κοραής αναφέρει: «Μην πιστεύετε όσα λέγουν περί του αγίου φωτός. Το άγιον φως είναι πλάσμα ασεβές και αναίσχυντον [...], πλάσμα λατίνων μοναχών και φραγκοπατερικών γέννημα [...] Μηχανουργήματα λαοπλάνων ιερέων τα εξ ουρανού ψευδοκαταίβατα φώτα [...] όνειδος και αίσχος, στρατηγούμενον από θρασυτάτους θαυματοπλάστας [...] Μοναχοί, θρασύτατοι γόητες, επενόησαν το θαύμα του αγίου φωτός, δια να ενισχύσουν τον ηλίθιον ζήλον των προσκυνητών [...] Ξεκίνησε τον ένατο αιώνα [...] στα χέρια Δυτικών μοναχών... πέρασε στα χέρια των Ανατολικών την δωδεκάτην εκατονταετηρίδα [...] και έπραξαν βέβαια (πάλιν το λέγω) κακά υιοθετώντας το θαύμα των Δυτικών [...], διότι έπραξαν ό,τι θα έπραττε και κάθε άλλος κοσμικός, όστις κληρονομών πλούσιον εργαστήριον, δεν το κλείει, αλλά απεναντίας φροντίζει και τις πραμάτειες ν' αυξήσει και τους αγοραστές να πολλαπλασιάσει. [...] Το ψευδόθαυμα αυτό το πιστεύουν ολίγοι, ίσως τινές δια μωρίαν και άλλοι δι' αισχροκέρδειαν [...] Ουδέ ο Χρυσόστομος το επίστευεν ή μάλλον ουδέ το εγνώριζε, διότι, αν εις τον καιρόν του εθαυματουργείτο το άγιον φως, πώς ήτο δυνατόν να λέγη, ότι δέν εγίνοντο πλέον θαύματα;
  16. ↑ Το κείμενο του πρωτοπρεσβυτέρου του Οικουμενικού Πατριαρχείου κ. Γεώργιου Τσέτση εμφανίστηκε στο άρθρο «Θρύλος και πραγματικότητα για το Άγιον Φως» στην εφημερίδα Το Βήμα Παρασκευής 21 Απριλίου 2006[80].

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. ↑ 1,0 1,1 «Τό Ἅγιο Φῶς». Πατριαρχείον Ιεροσολύμων. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Απριλίου 2016. Ανακτήθηκε στις 1 Μαΐου 2016. 
  2. ↑ «Πανάγιος Τάφος – Πανίερος Ναός τῆς Ἀναστάσεως». Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Ανακτήθηκε στις 19 Απριλίου 2023. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Αλικάκος 2019, σελ. 75.
  4. ↑ «ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ- ΚΕΦΑΛΑΙΟ 27». orthodoxoiorizontes.gr. Ανακτήθηκε στις 18 Ιουνίου 2021. 
  5. ↑ HOLY FIRE 2022, https://www.youtube.com/watch?v=WeV3tQYIO7A&t=1857s, ανακτήθηκε στις 2021-06-18 
  6. ↑ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ - "Εγώ ανάβω το Άγιο Φως" (β' μέρος), https://www.youtube.com/watch?v=N--IvVLT9M8&t=442s, ανακτήθηκε στις 2022-05-30 
  7. ↑ HOLY FIRE 2020, https://www.youtube.com/watch?v=Zfgs_4fzNwc&t=1040s, ανακτήθηκε στις 2021-06-18 
  8. ↑ 8,0 8,1 «Ιστορική μαρτυρία - Ντοκουμέντο: "Άγιο Φως: δεν υπάρχει θαύμα στην τελετή"». Ανακτήθηκε στις 12 Μαρτίου 2024. 
  9. ↑ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ - "Εγώ ανάβω το Άγιο Φως" (β' μέρος), https://www.youtube.com/watch?v=N--IvVLT9M8&t=442s, ανακτήθηκε στις 2022-05-30 
  10. ↑ Bertoniere Gabriel, The Historical Development of the Easter Vigil and Related Services in the Greek Church, Rome, 1972, σελ. 41
  11. ↑ Ruth-Inge Heinze, The Nature and Function of Rituals, Fire from Heaven, Bergin & Garvey, 2000, σελ. 157
  12. ↑ Curzon Robert, Visits to Monasteries in the Levant, Λονδίνο, 1849, σελ. 208-235, διαθέσιμο απόσπασμα από την Εγκυκλοπαίδεια Ποιος Ήταν Χριστιανός στου Άγιους Τόπους; (Encyclopedia Who Was a Christian in the Holy Land?), A. Mertens, εδώ Αρχειοθετήθηκε 2016-03-04 στο Wayback Machine..
  13. ↑ Peters F. E., Jerusalem, The Holy City in the Eyes of Chroniclers, Visitors, Pilgrims, and Prophets from the Days of Abraham to the Beginnings of Modern Times, Princeton University Press, 1985, σελ. 575-576
  14. ↑ «Πάνω από το 40% των Ελλήνων πιστεύει ότι το Άγιο Φως ανάβει με «θαύμα»». TVXS. 12-04-2019. https://tvxs.gr/news/ellada/pano-apo-40-ton-ellinon-pisteyei-oti-agio-fos-anabei-me-thayma. Ανακτήθηκε στις 11-04-2020. 
  15. ↑ http://www.ccel.org/m/mcclure/etheria/etheria.htm
  16. ↑ Τα προσκυνήματα των Αγίων Τόπων: Πατριαρχείο Ιεροσολύμων
  17. ↑ Helen Adolf, Visio Pacis, Holy City and Grail: An Attempt at an Inner History of the Grail Legend, Pennsylvania State University Press, 1960, σελ. 28
  18. ↑ Χρύσανθος Προύσης, Περιγραφή της αγίας πόλεως Ιερουσαλήμ και πάσης Παλαιστίνης, εν Μόσχα, 1837, σελ. 51
  19. ↑ Κωνσταντίνου του εξ Οικονόμων, Γρηγορίου Νύσσης, αι περί των Ιεροσολύμων διαλαμβάνουσαι δύο επιστολαί, Αθήνα 1850, σελ. 103
  20. ↑ Κωνσταντίνου του εξ Οικονόμων, Ό.π.
  21. ↑ Ολόκληρη η επιστολή παρατίθεται στο: Χρύσανθος Προύσης, Ό.π., σελ. 51-55
  22. ↑ Κωνσταντίνος Καλοκύρης, Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα του Αγίου Φωτός, σ. 171.
  23. ↑ Καθολική Εγκυκλοπαίδεια λήμμα "Itineraria" (Αγγλικά). Βιβλίο του π. Γ.Μεταλληνού, Φωτομαχικά-Αντιφωτομαχικά. Αναφορά για τον μοναχό Βερνάρδο εδώ Αρχειοθετήθηκε 2007-09-28 στο Wayback Machine., στον ιστότοπο του Colorado State University Pueblo Αρχειοθετήθηκε 2007-04-04 στο Wayback Machine.
  24. ↑ Jerusalem Pilgrimage 1099-1185, John Wilkinson, 1988/1998, Hakluyt Society, σελ. 142, 144. Διαθέσιμο το απόσπασμα στο ίντερνετ εδώ, στον ιστότοπο holyfire.org
  25. ↑ Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 60, εκδ. Δίας, Αθήνα 2004, λήμμα: Φουσέ της Σαρτρ
  26. ↑ Foucher de Chartres, Chronicle of the First Crusade, Univ. of Pennsylvania, 1941, σελ. 70
  27. ↑ Benedicta Ward, Miracles and the Medieval Mind, Theory, Record, and Event, 1000-1215, University of Pennsylvania Press, 1987, σελ. 122
  28. ↑ Benedicta Ward, Ό.π.
  29. ↑ Sylvia Schein, Gateway to the Heavenly City, crusader Jerusalem and the catholic West (1099-1187), Ashgate Publishing, 2005, σελ. 42
  30. ↑ Sylvia Schein, Gateway to the Heavenly City, crusader Jerusalem and the catholic West (1099-1187), Ashgate Publishing, 2005, σελ. 41
  31. ↑ Helen Adolf, Ό.π.
  32. ↑ Χρύσανθος Προύσης, Ό.π., σελ. 55-56
  33. ↑ Το απόσπασμα μπορεί να βρεθεί στο ίντερνετ εδώ Αρχειοθετήθηκε 2007-06-06 στο Wayback Machine. ενώ σχετικά με τον Φέλιξ Φάμπρι εδώ Αρχειοθετήθηκε 2007-06-09 στο Wayback Machine., στον ιστότοπο του Colorado State University Pueblo Αρχειοθετήθηκε 2007-04-04 στο Wayback Machine. (Αγγλικά)
  34. ↑ Γκαγκανιάρας Δαμασκηνός, Διαμάχες Ελλήνων και Αρμενίων για τα Προσκυνήματα των Αγίων Τόπων, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 49-50
  35. ↑ Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικής Σταχυολογίας, τόμ. Γ', Πετρούπολις 1894, σελ. 45-46
  36. ↑ Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ό.π.
  37. ↑ Γκαγκανιάρας Δαμασκηνός, Ό.π., σελ. 50
  38. ↑ Χρύσανθος Προύσης, Ό.π., σελ. 46-47
  39. ↑ Ruth-Inge Heinze, The Nature and Function of Rituals, Fire from Heaven, Bergin & Garvey, 2000, σελ. 173
  40. ↑ Amos Elon, Jerusalem, City of Mirrors, Kodansha International, 1995, σελ. 209
  41. ↑ [Canard, Marius. “LA DESTRUCTION DE L'ÉGLISE DE LA RÉSURRECTION PAR LE CALIFE ḤĀKIM ET L'HISTOIRE DE LA DESCENTE DU FEU SACRÉ.” Byzantion, vol. 35, no. 1, 1965, σ, 34-39. JSTOR]
  42. ↑ George P. Landow (2015). William Holman Hunt and Typological Symbolism. Λονδίνο: Routledge. σελίδες 54–55. 
  43. ↑ Robert Ousterhout (2012). «Is Nothing Sacred? A Modernist Encounter with the Holy Sepulchre». Στο: D. Fairchild Ruggles. On Location: Heritage Cities and Sites. Νέα Υόρκη/Λονδίνο: Springer. σελ. 137. 
  44. ↑ Four Paths to Jerusalem: Jewish, Christian, Muslim and Secular Pilgrimages, 1000 BCE to 2001 CE, Hunt Janin, 2002, McFarland & Company, σελ. 77.
  45. ↑ Καθολική Εγκυκλοπαίδεια λήμμα "Jerusalem (A.D. 71-1099)" (Αγγλικά).
  46. ↑ Diego R. Sarrió Cucarella (8 Ιανουαρίου 2015). Muslim-Christian Polemics across the Mediterranean: The Splendid Replies of Shihāb al-Dīn al-Qarāfī, Parts 684-1285. BRILL. σελ. 61. ISBN 9789004285606. 
  47. ↑ «Sparks from the Holy Fire». 3 Μαΐου 2003. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Φεβρουαρίου 2012. https://web.archive.org/web/20120214095212/http://www.thetablet.co.uk/article/3458. 
  48. ↑ Victoria Clark, Sparks from the Holy Fire, The Tablet, 7 Μαΐου 2003
  49. ↑ Jerusalem: The Biography, page 305, Simon Sebag Montefiore, Weidenfeld & Nicholson, 2011. (ISBN 978-0-297-85265-0)
  50. ↑ Edward Gibbon. The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Vol. VI. Chapter LVII. Everyman's Library. p. 34.
  51. ↑ Εκ του υπ' αριθ. 89 χειρογράφου ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ ΦΩΤΟΣ. Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων, Δημήτριος Καμπούρογλου, Τόμος Β', σελ. 234
  52. ↑ Μεταλληνός Δ. Γεώργιος, Ό.π., σελ. 92-93, υποσημ. 201
  53. ↑ Κων. Οικονόμου, «Σημειώσεις τινές εις τον Β' Αντιρρητικόν», στο Μεταλληνός Δ. Γεώργιος, Ό.π., σελ. 399
  54. ↑ Ν. Λογάδου, «Αντιπροσβολή κατά τίνων του αιώνος ημών Φωτομάχων, στο Μεταλληνός Δ. Γεώργιος, Ό.π., σελ. 312
  55. ↑ πρβλ. Μεταλληνός Δ. Γεώργιος, Ό.π., σελ. 435.
  56. ↑ Thomas Tegg (1829). London Encyclopaedia Volume 16, page 449, in the article on Palestine. N. Hailes.
  57. ↑ Γκαγκανιάρας Δαμασκηνός, Διαμάχες Ελλήνων και Αρμενίων για τα Προσκυνήματα των Αγίων Τόπων, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 112
  58. ↑ Ancient Monasteries of the East Or the Monasteries of the Levant, Robert Curzon, 2001, Gorgias Press LLC, σελ. 183, 184.
  59. ↑ Άτακτα: Περί του Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός, Τόμ. 3, 1825
  60. ↑ Κωνσταντίνου Παπαδόπουλου, «Ο Κοραής ως βυζαντινολόγος», στο περιοδικό Σύναξη, τεύχος 54 (Απρίλιος-Ιούνιος 1995), σσ. 49 και 51, σημ. 20
  61. ↑ Στην προσωπική ιστοσελίδα Αρχειοθετήθηκε 2007-01-27 στο Wayback Machine. του συγγραφέα εδώ Αρχειοθετήθηκε 2007-09-28 στο Wayback Machine.
  62. ↑ Κόκορης Θ. Δημήτριος, Άγιο Φως, Αθήναι 2008, σελ. 19.
  63. ↑ «Πατριαρχείον Ιεροσολύμων». jerusalem-patriarchate.info. 12 Φεβρουαρίου 2009. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Φεβρουαρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 19 Μαρτίου 2019. 
  64. ↑ «ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΑΞΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΩΤΟΣ ΕΙΣ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΝ «ΤΑ ΑΝΘΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ»». 23 Ιουνίου 2018. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Ιανουαρίου 2019. 
  65. ↑ «Ανακοίνωση της Αρχιγραμματείας του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων σχετικά με την τελετή αφής του Αγίου Φωτός». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Μαΐου 2011. Ανακτήθηκε στις 24 Απριλίου 2011. 
  66. ↑ «Η ευχή του αγίου Φωτός». 
  67. ↑ «kathimerini.gr». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Σεπτεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2007. 
  68. ↑ Άγιο Φως Ιεροσόλυμα, Γκρίζες Ζώνες, Mega Channel, 2001
  69. ↑ Αλικάκος 2019, σελ. 101-106.
  70. ↑ Χατζηνικολάου, Νίκος (18 Μαρτίου 2019). «News at 19:30» (Video at 31st minute). Antenna News. 
  71. ↑ «Σάλος με το Άγιο Φως -«Ποιο θαύμα; Το ανάβω με αναπτήρα» λέει σκευοφύλακας του Πανάγιου Τάφου [βίντεο]». iefimerida.gr. 
  72. ↑ Αλικάκος 2019, σελ. 113.
  73. ↑ Αλικάκος 2019, σελ. 89.
  74. ↑ Αλικάκος 2019, σελ. 86.
  75. ↑ Χατζηνικολάου, Νίκος (20 Μαρτίου 2019). «Ειδήσεις στις 19:30» (Video at 23rd minute). Antenna News. 
  76. ↑ «Ο Αρχιεπίσκοπος Γεράσων Θεοφάνης αναλύει το θαύμα του καθαγιασμού του Αγίου Φωτός». 
  77. ↑ Αλικάκος 2019, σελ. 29-47.
  78. ↑ «Αθώος ο Αλικάκος στη Δίκη για Άγιο Φως ;«Αφι&epsilo». cyprusnews.eu. 30 Μαρτίου 2024. Ανακτήθηκε στις 30 Μαρτίου 2024. 
  79. ↑ Στο έργο του Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα του Αγίου Φωτός.
  80. ↑ ppol.gr
  81. ↑ «Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος: Δεν υπάρχει Άγιο Φως 1ης ή 2ης κατηγορίας». ROMFEA. Ανακτήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 2020. 
  82. ↑ «Αλεξανδρουπόλεως Άνθιμος: Το Άγιο Φως είναι το ίδιο που βγάζει ο κάθε ιερέας το Μεγάλο Σάββατο». ROMFEA. Ανακτήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 2020. 
  83. ↑ Γιανναράς, Χ. (Μάιος 2000). «Θρησκευτικός πρωτογονισμός». TVXS. Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2018. 
  84. ↑ Βλέπε σχετικά αποσπάσματα του βιβλίου Η Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα στην ελληνορθόδοξη εκκλησία στο άρθρο του Βήματος «Τα σύμβολα του Πάθους και της Ανάστασης», διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ.
  85. ↑ Νικόλας Λεοντόπουλος, Μαρίνα Πετροπούλου (14 Απριλίου 2005). «Πράκτορας, φως φανάρι». Ελευθεροτυπία. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2009-04-17. https://web.archive.org/web/20090417061806/http://archive.enet.gr/online/online_text/c=110,dt=24.04.2005,id=10118144. Ανακτήθηκε στις 15 Απριλίου 2015. 
  86. ↑ 86,0 86,1 Ιερόθεος Βλάχος (22 Απριλίου 2001). «Το άγιον φως και η μητέρα των Εκκλησιών». Το Βήμα. http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=132625. Ανακτήθηκε στις 16 Απριλίου 2015. 
  87. ↑ Φίλης: «Δύο αρχηγοί κράτους μας επισκέφθηκαν επί ΣΥΡΙΖΑ, το Άγιο Φως και η Αγία Βαρβάρα», Το Ποντίκι, 11/05/2015
  88. ↑ "Ο Κοτζιάς αποκαλύπτει πόσο κόστισε η μεταφορά του Αγίου Φωτός το περασμένο Πάσχα", iefimerida.gr, 11|06|2015
  89. ↑ 'Η Βάκη του ΣΥΡΙΖΑ πήρε το Άγιο Φως που το έλεγε... «ψευδοθαύμα»', Πρώτο Θέμα, 16/04/2017
  90. ↑ "Μπαλαούρας: Κατάλοιπο της παγανιστικής περιόδου το Άγιο Φως, απαράδεκτο να το ενισχύουμε", Πρώτο Θέμα, 06/04/2017
  91. ↑ «Ψευδοθαύμα» το Άγιο Φως λέει βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ, 13 Απριλίου 2017, newsbomb.gr
  92. ↑ 'Κάηκε από το «Άγιο Φως» ο Ν. Δήμου και βγήκε από το «Ποτάμι»...', Αυγή, 18 Απριλίου 2014
  93. ↑ Θεοδωρόπουλος Τάκης, "Περί αγίου φωτός", Καθημερινή, 17-4-2014
  94. ↑ «Αντώνης Πανούτσος, "Να την πέσει ο Δήμου στο άγιο φως, να πει ο παπάς το Χριστός Ανέστη και να' χουμε την υγειά μας", liberal.gr, 13 Απριλίου 2017». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Σεπτεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 29 Μαρτίου 2018. 
  95. ↑ The Holy Fire (Holy Light) Αρχειοθετήθηκε 2018-06-12 στο Wayback Machine. // St. Andrew Greek Orthodox Church
  96. ↑ "Holy Fire delivered from Russia to U.S. for the first time", Russia Beyond, APR 18, 2017

Βιβλιογραφία - Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Άγιο_Φως&oldid=10507408"