Χελάνδιον

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Το Χελάνδιον ήταν συνδυασμός βυζαντινού πολεμικού πλοίου με μεταφορικό. Δημιουργήθηκε από την ανάγκη να υπάρχει ένα πλοίο που να μπορεί να μάχεται αλλά και να μεταφέρει φορτία. Παραλλαγή του δρόμωνα, ήταν και αυτό μια διήρης ή δίκροτο, δηλ. είχε δύο σειρές κουπιών σε κάθε πλευρά, καθώς και έναν ή δύο ιστούς με τετράγωνα πανιά που χρησιμοποιούνταν βοηθητικά εκτός πολεμικής εμπλοκής.

Το χελάνδιον αποτελούσε τον βασικό τύπο πολεμικού πλοίου του Βυζαντίου, κατά τους 9ο-11ο αιώνες. Υπήρχαν δύο βασικές παραλλαγές: το «ουσιακόν χελάνδιον» με πλήρωμα περίπου 110 ατόμων (δηλαδή μία «ουσία»), και το μεγαλύτερο «πάμφυλον χελάνδιον» με πλήρωμα 120 έως 160 ατόμων (το όνομα δηλώνει είτε προέλευση από την Παμφυλία είτε επάνδρωση με διαλεχτά πληρώματα, από το πᾶν+φῦλον). Όπως και όλα τα μεσαιωνικά πλοία, δεν έφερε έμβολο, αλλά ήταν συχνά εξοπλισμένο με έναν ή περισσότερους σίφωνες για την εκτόξευση υγρού πυρός.

Ο τύπος του χελανδίου, ή κάποιος αρκετά παρόμοιος, φαίνεται πως υπήρχε και στα ισλαμικά ναυτικά της Μεσογείου, με την αραβική ονομασία shalandī (πληθ. shalandiyyāt), ενώ στις δυτικές λατινικές πηγές εμφανίζεται ως Chelandium ή Scelandrium, Chelandrium, Chelindrus, Salandra, Salandria.

Ετυμολογία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η λέξη “χελάνδιον” από πολλούς μελετητές θεωρείται ως προερχόμενη από την ελληνική λέξη “κέλης” (=πολεμικός ίππος) και το ρήμα “αντάω-ώ”[1], και σημαίνει “ιππαγωγό πλοίο”. Οι Λατίνοι την μετέτρεψαν σε “chelandium”, και η λέξη επανήλθε στην ελληνική γλώσσα ως αντιδάνειο εκ της Λατινικής, μέσα από τη Ρωμαϊκή στρατιωτική ορολογία που κληροδοτήθηκε και χρησιμοποιήθηκε στο Βυζάντιο.

Στην αρχαία Ελλάδα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, στα "Κερκυραϊκά", και συγκεκριμένα στο (1.53.1), γράφει: “ἔδοξεν οὖν αὐτοῖς ἄνδρας ἐς κελήτιον ἐσβιβάσαντας ἄνευ κηρυκείου προσπέμψαι τοῖς Ἀθηναίοις...” Και στα συνήθη σχόλια επί του Θουκυδίδη διαβάζουμε : Κελήτιον: μικρὸν πλοιάριον ὑπὸ ἑνὸς ἐρεττώμενον, ἀπὸ μεταφορᾶς τοῦ κέλητος ἵππου, ᾧ εἷς ἀνήρ ἐπικάθηται.” Το “κελήτιον” του Θουκυδίδη είναι λοιπόν ιππαγωγό σκάφος, “μικρόν πλοιάριον” - όπως δηλώνει άλλωστε η κατάληξή του “-ιον”, με ένα κωπηλάτη, δηλαδή μια βάρκα ειδικής κατασκευής για τη μεταφορά ενός ίππου. Στη συγκεκριμένη εξιστόρηση του Θουκυδίδη ένα τέτοιο σκάφος χρησιμοποιήθηκε για διαφορετική αποστολή.[2]

Τα συνήθη ιππαγωγά πλοία των αρχαίων Ελλήνων ήταν σίγουρα πολύ μεγαλύτερα, και σχετικές πληροφορίες αντλούνται από άλλους αρχαίους συγγραφείς, όπως π.χ. κατά τους Περσικούς πολέμους από τον Ηρόδοτο και τον Διόδωρο Σικελιώτη : “παρεγένοντο δὲ καὶ αἱ ἱππαγωγοὶ νέες, τὰς τῷ προτέρῳ ἔτεϊ προεῖπε τοῖσι ἑωυτοῦ δασμοφόροισι Δαρεῖος ἑτοιμάζειν. ἐσβαλόμενοι δὲ τοὺς ἵππους ἐς ταύτας καὶ τὸν πεζὸν στρατὸν ἐσβιβάσαντες ἐς τὰς νέας, ἔπλεον ἑξακοσίῃσι τριήρεσι ἐς τὴν Ἰωνίην”. (Herod. 6.95.2) “Τριήρεις μὲν οὖν τοσαῦται τὸ πλῆθος ὑπῆρχον, ἱππαγωγοὶ δὲ ὀκτακόσιαι πεντήκοντα, αἱ δὲ τριηκόντοροι τρισχίλιαι. Ὁ μὲν οὖν Ξέρξης περὶ τὸν ἐξετασμὸν τῶν δυνάμεων διέτριβε περὶ τὸν Δορίσκον.” (Diod. Sic. 11.3.9).

Βλέπουμε λοιπόν ότι από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρχε ειδική κατηγορία ιππαγωγών πλοίων, και είναι όχι μόνο αυτονόητο, αλλά ιστορικά αποδεδειγμένο πως μια τέτοια κατηγορία πλοίων εξακολούθησε να υπάρχει τόσο στα Ρωμαϊκά όσο και στα Βυζαντινά χρόνια[3]. Με βάση τις γνώσεις μας για τα Ρωμαϊκά και τα Βυζαντινά πλοία, μόνο το χελάνδιο (chelandium) μπορεί να διεκδικήσει τον τίτλο αυτό - ίσως και το "καματηρόν" το οποίο θεωρείται ως μεταγωγικό-οπλιταγωγό[4].

Στο Βυζάντιο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ανάγκη μεταφοράς ιππικού με ιππαγωγά πλοία δεν ήταν συνεχής στρατιωτική ανάγκη. Έτσι η συνήθης τακτική ήταν, όταν υπήρχε ανάγκη, να ναυπηγούνται ιππαγωγά πλοία, ή να μετασκευάζονται άλλα πλοία για τη μεταφορά των ίππων, και μετά το τέλος της εκστρατείας τα ιππαγωγά πλοία να μετασκευάζονται και πάλι για άλλες χρήσεις, π.χ. εμπορικά, εφοδιασμού, ή μαχητικά υγρού πυρός. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα μεγάλη σύγχυση σχετικά με τον όρο “χελάνδιον”, γιατί μετά τη μετασκευή του το πλοίο συχνά διατηρούσε το ίδιο όνομα-χαρακτηρισμό, αλλά και γιατί η προέλευση και η ακριβής αρχική σημασία της λέξης ήταν άγνωστη στους πολλούς. Σαν παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε την εκστρατεία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε΄ του Κοπρώνυμου που ανάμεσα στο 763 και το 775 έστειλε ένα σύνολο 5,500 χελανδίων που μετέφεραν άλογα και στρατιώτες ενάντια στους Βουλγάρους [5][6]. Επίσης, την εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά το 961 μ.Χ. για την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες, όπου κατά τους μετριότερους υπολογισμούς των ιστορικών, μεταξύ των άλλων στρατευμάτων μεταφέρθηκαν και τουλάχιστο 5,000 ιππείς[7].

Είναι προφανές ότι οι όροι “χελάνδιον”, “chelandium” και τα παράγωγά τους, τόσο στο Βυζάντιο, όσο και στη Δύση, στη διάρκεια των 25 αιώνων που μεσολάβησαν από τον Ηρόδοτο μέχρι σήμερα, χρησιμοποιήθηκαν επανειλημμένα σε λανθασμένες χρήσεις και δόθηκαν κατά καιρούς ορισμοί, ερμηνείες και παρετυμολογίες τελείως εκτός πραγματικότητας. Η λέξη “χελάνδιον” δεν έχει καμιά σχέση με το “χέλι” (έγχελυς στην αρχαία ελληνική γλώσσα), όπως ισχυρίζονται μερικοί[8]. To "πάμφυλον" (ή ο "πάμφυλος") ήταν ιδιαίτερος τύπος εμπορικού πλοίου[9], και ο όρος "πάμφυλον χελάνδιον" μπορεί να σημαίνει μετασκευή παμφύλου σε χελάνδιο ή το αντίστροφο. Το "ουσιακόν" είναι χαρακτηρισμός που αφορά μόνο τον αριθμό του πληρώματος, το οποίο σημαίνει πως πλοίο σχεδόν οποιουδήποτε τύπου θα μπορούσε να είναι "ουσιακόν"[10]. Είναι βασικό λοιπόν, όταν αναφερόμαστε στο “χελάνδιο”, να διευκρινίζουμε για ποια εποχή μιλάμε, για ποια γεωγραφική περιοχή και για ποιο συγκεκριμένο πολιτισμό (της Δύσης ή της Ανατολής), και αν είναι δυνατόν, να γίνεται σαφής αναφορά στις ιστορικές πηγές.

Τα χαρακτηριστικά του[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το χελάνδιο λοιπόν δεν ήταν ένας συγκεκριμένος τύπος πλοίου από ναυπηγική-μορφολογική άποψη, αλλά τύπος πλοίου για συγκεκριμένη χρήση, και υπήρχαν σημαντικές διαφορές[11] για τους εξής λόγους:

  • λόγω της προέλευσης και του τόπου ναυπήγησης. Συχνά η παραγγελία ναυπήγησης δινόταν σε μακρινές πόλεις που διέθεταν ναυπηγική γνώση και πείρα, αλλά με δική τους τεχνολογία και παράδοση. Επίσης συχνά εχθρικά πλοία αιχμαλωτίζονταν ή πλοία υποτελών πόλεων επιτάσσονταν για τις ανάγκες του στόλου, έτσι στις πολεμικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούσαν “ό,τι ήταν διαθέσιμο”.
  • λόγω της εξέλιξης της ναυτιλίας και της ναυπηγικής δια μέσου των αιώνων. Τα εργαλεία, τα υλικά, η τεχνολογία και οι απαιτήσεις εξελίσσονται συνεχώς. Για παράδειγμα, χελάνδια υπήρχαν και πριν από την ανακάλυψη του υγρού πυρός, επομένως η ύπαρξη "πυροσωλήνα" δεν μπορεί να αποτελεί κανόνα.
  • λόγω της συχνής μετασκευής των πλοίων, που αλλάζει μεν τη χρήση τους, αλλά τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε σκάφους παραμένουν, π.χ. η ύπαρξη ή όχι εμβόλου. Άλλωστε το έμβολο σαν επιθετικό όπλο σταδιακά καταργήθηκε, με την ανάπτυξη των εκηβόλων όπλων, όπως π.χ. εκτοξευτήρες υγρού πυρός, καταπέλτες κλπ.
  • λόγω της “λήθης”. Συχνά, κάποιες κατασκευαστικές λύσεις και τεχνικές στα ειδικά προβλήματα του ιππαγωγού πλοίου “ξεχάστηκαν”, γιατί δεν ξαναχρησιμοποιήθηκαν, εφ' όσον δεν υπήρχε ανάγκη για τέτοια πλοία, και όταν παρουσιαζόταν ανάγκη, χρειαζόταν να βρεθούν και να εφαρμοστούν νέες λύσεις.
  • λόγω της λαθεμένης χρήσης του όρου, μπορεί κάποια πλοία να χαρακτηρίστηκαν ως “χελάνδια”, ενώ στην πραγματικότητα ανήκαν σε διαφορετικό τύπο πλοίων.

Διαφορές και ομοιότητες ως ιππαγωγά[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ωστόσο, τα χελάνδια ως ιππαγωγά διατηρούσαν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, λόγω της συγκεκριμένης αποστολής τους. Κάποια τέτοια χαρακτηριστικά είναι τα παρακάτω:

  • Είναι βοηθητικά πλοία του στόλου, όχι μαχητικά.
  • Πρέπει να παρέχουν τη δυνατότητα εύκολης επιβίβασης των αλόγων.
  • Πρέπει να μπορούν να προσεγγίσουν σε ακτές που δεν διαθέτουν λιμάνι ή προβλήτα για την εύκολη και γρήγορη αποβίβαση του ιππικού (πρβλ τα σημερινά αρματαγωγά και αποβατικά σκάφη).
  • Πρέπει να διαθέτουν κατάλληλους χώρους σταβλισμού για τη μεταφορά, και αποθήκες τροφής και νερού για τη διατροφή των αλόγων.
  • Πρέπει να διαθέτουν τις ανάλογες διευκολύνσεις για τους ιππείς και τους ιπποκόμους που συνοδεύουν το κάθε ζώο.
  • Το φορτίο τους είναι μεγάλο, το κέντρο βάρους τους πολύ χαμηλά, και το δάπεδο των ίππων ιδιαίτερα ενισχυμένο, αναγκαστικά λοιπόν, είναι βαριά και αργοκίνητα πλοία, αλλά με όσο το δυνατό μικρότερο βάθος εκτοπίσματος.
  • Ο αριθμός και η διάταξη ιστίων και κωπηλατών δεν είναι σημαντικό χαρακτηριστικό για τα ιππαγωγά πλοία. Υπάρχουν Βυζαντινά ιχνογραφήματα και παραστάσεις “χελάνδιων” με ένα, με δύο ή με τρία κατάρτια.
  • Τα ιππαγωγά πλοία είναι πιθανό να έφεραν και κάποιο ελαφρύ οπλισμό, για ανάγκες άμυνας[12].

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. το οποίο με τη σειρά του προέρχεται από το "αντι-άγω". Παράγωγα: απαντώ, συναντώ, καταντώ, προϋπαντώ κλπ
  2. Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας http://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/corpora/anthology/content.html?t=172
  3. Ναυμαχικά Λέοντος ΣΤ', Διάταξις ΙΘ' Περί Ναυμαχίας, ια' https://docs.google.com/document/d/1Lc6W-TTg_Aor7C623Ymp-MpGn00DL5S4sppHiOfYMko/edit?hl=en_US&pli=1
  4. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Σεπτεμβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2014. 
  5. Θεοφάνους Χρονογραφία, de Boor, C. (επιμ.), Theophanes Chronographia Ι (Leipzig 1883), σελ. 433, 437, 446-448 (α)(432-433) “Τῇ δὲ ιʹ (=10) τοῦ Ἰουνίου μηνὸς ἐξῆλθεν ὁ βασιλεὺς ἐπὶ τὴν Θρᾴκην ἀποστείλας καὶ πλώϊμον διὰ τοῦ Εὐξείνου Πόντου ἕως ωʹ (=800) χελανδίων ἐπιφερομένων ἀνὰ ιβʹ (=12) ἵππων.” Εδώ έχουμε την πληροφορία πως κάθε χελάνδιο μετέφερε 12 ίππους, δηλαδή το ιππικό που έστειλε αριθμούσε 800 x 12 = 9,600 ιππείς. (β)(437) “τῇ δὲ καʹ (=21) τοῦ Ἰουνίου μηνὸς τῆς δʹ ἰνδικτιῶνος ἐκίνησε κατὰ Βουλγάρων καὶ ἀπέστειλεν ἐπὶ Ἀχελὸν βχʹ (=2,600) χελάνδια ἐξοπλίσας αὐτὰ ἐκ πάντων τῶν θεμάτων. τούτων δὲ ἐν ταῖς ἀκταῖς προσορμισθέντων, καὶ τοῦ βορρᾶ πνεύσαντος, συνετρίβησαν μικροῦ δεῖν ἅπαντα, καὶ ἐπνίγη λαὸς πολύς, ὥστε τὸν βασιλέα κελεῦσαι γρίπους ἐκτείνειν καὶ τοὺς νεκροὺς ἀναλέγεσθαι καὶ θάπτειν.” (γ)(446-447) “Τούτῳ τῷ ἔτει μηνὶ Μαΐῳ ἰνδικτιῶνος ιβʹ (=12) ἐκίνησε Κωνσταντῖνος στόλον χελανδίων β (=2,000) κατὰ Βουλγαρίας καὶ εἰσελθὼν καὶ αὐτὸς εἰς τὰ Ῥούσια χελάνδια ἀπεκίνησε πρὸς τὸ εἰσελθεῖν εἰς τὸν Δανοῦβιν ποταμὸν καταλιπὼν καὶ τοὺς τῶν καβαλλαρικῶν θεμάτων στρατηγοὺς ἔξω τῶν κλεισουρῶν, εἴ πως δυνηθῶσι τῶν Βουλγάρων εἰς αὐτὸν ἀσχολουμένων εἰσελθεῖν εἰς Βουλγαρίαν.” (δ)(447-448) “ὁ δὲ βασιλεὺς ὡς λύσας τὴν πρὸς τοὺς Βουλγάρους εἰρήνην ἐξώπλισε πάλιν στόλον πολύν. καὶ εἰσαγαγὼν εἰς αὐτὸν καβαλλαρικὸν χιλιάδας ιβʹ (=12) ἀπέλυσε τοὺς στρατηγοὺς τῶν πλωϊμάτων πάντας σὺν αὐτῷ. αὐτὸς δὲ φοβηθεὶς ἔμεινεν εἰς τὸ καβαλλαρικόν. εἰσελθόντων δὲ αὐτῶν ἕως τῆς Μεσημβρίας, καὶ ἀνέμου σφοδροῦ βορρᾶ πνεύσαντος, πάντα μικροῦ δεῖν συνετρίβησαν, καὶ πολλοὶ ἀπώλοντο· καὶ ὑπέστρεψε μηδὲν ποιήσας.” http://khazarzar.skeptik.net/pgm/PG_Migne/Theophanes%20Abbot%20and%20Confessor_PG%20108/Chronographia.pdf
  6. Νικηφόρου πατριάρχου, Ιστορία σύντομος, de Boor, C. (επιμ.), Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani, Opuscula historica (Leipzig 1880), σελ. 69, 73. Στο διαδίκτυο το κείμενο βρίσκεται σε διαφορετική έκδοση και οι αριθμοί σελίδων δεν συμφωνούν: http://www.documentacatholicaomnia.eu/03d/0806-0815,_Nicephorus_Constantinopolitanus,_Breviarium_Historicum_%28CSHB_Petavio_Intrerprete%29,_GR.pdf
  7. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 22 Ιουνίου 2014. 
  8. Εκπληκτικό πλήθος λαθεμένων πληροφοριών για το χελάνδιο συναντάμε στο άρθρο-μελέτη http://anemourion.blogspot.gr/2013/04/blog-post_8.html Αρχειοθετήθηκε 2014-02-07 στο Wayback Machine. στο κεφάλαιο "Δρόμων και Χελάνδιον"
  9. "Μετά την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το Βυζάντιο, που την κληρονόμησε και στον ναυτικό τομέα, εξακολούθησε να χρησιμοποιεί τα ίδια συστήματα ναυπηγικής: μονάδες της εποχής εκείνης υπήρξαν ο δρόμων, ο δόρκων και η κουμβάρα ή γαββάρα· τα δύο τελευταία, τα οποία ονομάζονταν «πάμφυλα», ήταν τυπικά φορτηγά πλοία με δύο ή και τρία κατάρτια με τετράγωνα πανιά, όχι πολύ διαφορετικά από τα "στρογγύλα πλοία" (ναῦς στρογγύλη) της προηγούμενης περιόδου." http://greek_greek.enacademic.com/134388/%CF%80%CE%BB%CE%BF%CE%AF%CE%BF
  10. όπως για παράδειγμα λέμε "αυτοκίνητο εξαθέσιο", χωρίς αυτό να προσφέρει καμμιά επιπλέον πληροφορία για τον τύπο του αυτοκινήτου.
  11. Σήμερα ένα αντίστοιχο παράδειγμα είναι το "οχηματαγωγό" (ferry boat). Τα πολιτικά οχηματαγωγά έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά, όμως η μορφολογία τους και το μέγεθός τους μπορεί να διαφέρει σημαντικά.
  12. Ναυμαχικά Λέοντος ΣΤ', Διάταξις ΙΘ' Περί Ναυμαχίας, ιγ' https://docs.google.com/document/d/1Lc6W-TTg_Aor7C623Ymp-MpGn00DL5S4sppHiOfYMko/edit?hl=en_US&pli=1

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]