Ρωσικός φορμαλισμός

Ο Ρωσικός φορμαλισμός είναι μία θεωρία της λογοτεχνίας που εμφανίστηκε στη Ρωσία στις αρχές του εικοστού αιώνα. Αποτελεί την πρώτη κειμενοκεντρική θεώρηση του κειμένου στη θεωρία της λογοτεχνίας.

Ο φορμαλισμός εκφράστηκε στη Ρωσία γύρω από δύο ομάδες μελετητών: τον Γλωσσολογικό κύκλο της Μόσχας, που ιδρύθηκε το 1915 με μέλη τους Ρόμαν Γιάκομπσον (Roman Jakobson), Pëtr Bogatyrëv, Grigorij Vinokur, και την Εταιρεία για την μελέτη της ποιητικής γλώσσας (OPOJAZ) στην Αγία Πετρούπολη που ιδρύθηκε το 1916 με μέλη τους Boris Ejchenbaum, Viktor Sklovskij και Jurij Tynjanov. Τα μέλη του Γλωσσολογικού Κύκλου της Μόσχας επέμεναν ιδιαιτέρως στην σχέση της μελέτης της θεωρίας της λογοτεχνίας και της ποιητικής με την γλωσσολογία, ενώ τα μέλη της άλλης ομάδας ήταν πιο αποστασιοποιημένα από την γλωσσολογία.

Βασικός στόχος των Ρώσων φορμαλιστών ήταν η ανάπτυξη μιας μεθόδου επιστημονικής και αντικειμενικής μελέτης της λογοτεχνίας, που θα ενδιαφερόταν για την αναζήτηση των μηχανισμών της λογοτεχνίας και των δομικών αρχών των λογοτεχνικών κειμένων, αυτών δηλαδή των ιδιοτήτων που καθιστούσαν ένα λογοτεχνικό κείμενο έργο τέχνης. Επιχείρησαν να αποκαθάρουν το κείμενο από κάθε υποκειμενική και αυθαίρετη ερμηνεία του περιεχομένου και να αποστασιοποιηθούν από τις αναλύσεις που «περιορίζονταν» στην αναζήτηση των ιδεών που εξέφραζε το κείμενο. Το ενδιαφέρον τους στράφηκε στη μελέτη της μορφής ενός έργου, αφού σύμφωνα με τις θεωρίες τους το περιεχόμενο καθοριζόταν από τη μορφή, επομένως κάθε διαφορετική μορφή είχε και διαφορετική σημασία.

Σύμφωνα με τη φορμαλιστική θεωρία, η λογοτεχνία θεωρείται ως τέχνη του λόγου. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη λογοτεχνικότητα του κειμένου, η οποία ανακαλύπτεται στην «ανοικείωση» και στις τεχνικές που τη διασφαλίζουν. Ως ανοικείωση εννοούσαν την χειραφέτηση των λέξεων από την συνηθισμένη τους σημασία μέσω νέων συνδυασμών. Η απόκλιση από τη γλωσσική νόρμα για τους φορμαλιστές αποτελεί βασική επιδίωξη επειδή πιστεύουν ότι η ανοικείωση αυτή αποτελεί εξωτερίκευση βιώματος το οποίο λειτουργεί μέσα σε συγκινησιακό πλαίσιο.

Παράλληλα με τους θεωρητικούς προβληματισμούς και τις συγκεκριμένες εφαρμογές των μεθόδων ανάλυσης που ανέπτυξαν πάνω σε συγκεκριμένα κείμενα, οι φορμαλιστές ενδιαφέρθηκαν και για την Ιστορία της Λογοτεχνίας και διατύπωσαν μία διαφορετική πρόταση για την μελέτη αυτού του κλάδου. Έχοντας ως βασική αρχή την θέση ότι αυτό που μεταβάλλεται στη λογοτεχνία είναι οι λειτουργίες και τα μορφικά στοιχεία, πρότειναν την συγγραφή ιστορίας της λογοτεχνίας που θα μελετά τις διάφορες μορφές και την αλλαγή λειτουργίας τους από σύστημα σε σύστημα. Με τον όρο «μορφές» εννοούσαν στοιχεία όπως η περιγραφή, ο τρόπος αφήγησης, η μεταφορά.

Βιβλιογραφία

• The Cambridge History of Literary Critism, vol.8, From Formalism to Poststructuralism, edited by Raman Selden, Cambridge University Press 1995, μετάφραση στα ελληνικά Από τον φορμαλισμό στον μεταδομισμό, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2004.
• Άννα Τζούμα, Εισαγωγή στην αφηγηματολογία, Συμμετρία, Αθήνα 1997.
• D. Fokkema- E. Ibsch, Theories of Literature in the Twentieth Century, ελληνική μετάφραση Γιάννης Παρίσης, Θεωρίες λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα, Πατάκης, Αθήνα 2002.