Μιχαήλ Ατταλειάτης

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Μιχαήλ Ατταλειάτης
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη
μητρική γλώσσα
Μιχαήλ Ἀτταλειάτης; (Αρχαία Ελληνικά)
Γέννηση1021
Αττάλεια
Θάνατος1080 (περίπου)
Χώρα πολιτογράφησηςΒυζαντινή Αυτοκρατορία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσεςμεσαιωνική ελληνική γλώσσα
αρχαία ελληνικά[1]
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταιστορικός
συγγραφέας
Περίοδος ακμής11ος αιώνας[2][3]
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμαδικαστής
Υπογραφή
Commons page Σχετικά πολυμέσα

Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης (1022-1080) ήταν Βυζαντινός αξιωματούχος και ιστορικός, από την Αττάλεια της Μικράς Ασίας, ο οποίος έζησε στην Κωνσταντινούπολη και τις γύρω επαρχίες της αυτοκρατορίας το δεύτερο μισό του ενδέκατου αιώνα. Ηταν νεότερος σύγχρονος (πιθανόν ακόμη και μαθητής) του Μιχαήλ Ψελλού και ενδεχομένως μεγαλύτερος συνάδελφος του Ιωάννη Σκυλίτζη, των δύο άλλων Βυζαντινών ιστορικών του ενδέκατου αιώνα, των οποίων σώζονται τα έργα τους.

Ζωή και έργο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αυτόγραφη υπογραφή του Μιχαήλ Ατταλειάτη από το χειρόγραφο του έργου του Διάταξις.

Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης καταγόταν πιθανόν από την Αττάλεια της Μικράς Ασίας (στη σημερινή Τουρκία) και μετακόμισε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ 1030 και 1040 για να ακολουθήσει νομικές σπουδές. Κατά τα χρόνια της υπηρεσίας του στο δικαστικό σύστημα της αυτοκρατορίας δημιούργησε μια μικρή περιουσία. Η διάκρισή του στη δικαστική έδρα προκάλεσε την προσοχή αρκετών αυτοκρατόρων, που τον επιβράβευσαν με μερικές από τις υψηλότερες τιμητικές διακρίσεις που υπήρχαν για τους δημοσίους υπαλλήλους (πατρίκιος και ανθύπατος). Το 1072 συνέγραψε για τον Αυτοκράτορα Μιχαήλ Παραπινάκιο νομικό κώδικα, γνωστό ως «Πόνημα νομικόν», βασισμένο στα Βασιλικά (συλλογή νόμων του 892 κατ' εντολή του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Λέοντος ΣΤ΄ του Σοφού).

Πέραν αυτού συνέταξε ένα Κανονισμό για το Πτωχοκομείο και τη Μονή, που ίδρυσε στην Κωνσταντινούπολη στα μέσα της δεκαετίας του 1070. Το έργο αυτό, γνωστό ως Διάταξις, είναι μεγάλης αξίας για τους μελετητές της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτιστικής και θρησκευτικής ιστορίας του Βυζαντίου, της Κωνσταντινούπολης και των επαρχιών, κατά τον 11ο αιώνα. Παρέχει επίσης πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τη ζωή του ίδιου του Ατταλειάτη. Περιλαμβάνει κατάλογο των βιβλίων της βιβλιοθήκης του μοναστηριού, ενώ περιέχει επίσης λεπτομέρειες για την περιουσία του ιδρυτή στην πρωτεύουσα και στη Θράκη. Από το έργο αυτό πληροφορούμαστε ότι ο Ατταλειάτης ήταν κάτοχος πολλών ακινήτων (τόσο αγροκτημάτων όσο και αστικών) στην Κωνσταντινούπολη, τη Ραιδεστό και τη Σηλυβρία της Θράκης.

Το 1079-1080 εξέδωσε την Ιστορία, πολιτική και οικονομική ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας για τα έτη 1034-1079. Αυτή η ζωντανή και σε μεγάλο βαθμό αξιόπιστη παρουσίαση της παρακμής της αυτοκρατορίας μετά τη λήξη της Μακεδονικής δυναστείας προσέφερε στον Ατταλειάτη την ευκαιρία να ασχοληθεί με πολιτικά ζητήματα της εποχής του, που αντιμετώπισε, αν και από άλλη οπτική γωνία, ο σύγχρονός του Μιχαήλ Ψελλός. Η Ιστορία καταλήγει με ένα μακρό εγκώμιο του Αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ΄ Βοτανειάτη, στον οποίο αφιερώνεται ολόκληρο το έργο. Λόγω του εγκωμίου αυτού και της αφιέρωσης ο Ατταλειάτης θεωρείτο επί χρόνια ειλικρινής υποστηρικτής αυτού του ηλικιωμένου και σε μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικού αυτοκράτορα. Η προσεκτική όμως ανάγνωση του κειμένου φανερώνει ότι οι έπαινοι μπορεί να μην ήταν και τόσο ειλικρινείς. Αντίθετα ο Ατταλειάτης φαίνεται να μεροληπτεί υπέρ του νεαρού στρατιωτικού διοικητή και μελλοντικού αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού.

Ο Ατταλειάτης πιθανότατα πέθανε γύρω στα 1080, λίγο πριν από την αρχή της εποχής των Κομνηνών. Έτσι δεν είχε την ευκαιρία να επαναφιερώσει το έργο του στον ιδρυτή της δυναστείας των Κομνηνών, Αλέξιο Α΄ Κομνηνό, τον οποίο η Ιστορία αντιμετωπίζει ως δυνάμει σωτήρα του Βυζαντινού κράτους. Ετάφη, όπως και ο γιος του και οι δύο σύζυγοί του, Ειρήνη και Σοφία, στον περίβολο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου των Κυπαρισσιών στη νοτιοδυτική πλευρά της Κωνσταντινούπολης. Αυτή ήταν η περιοχή όπου ήταν μάλλον συγκεντρωμένα τα κωνσταντινουπολίτικα ακίνητα της οικογένειας, κοντά στο μοναστήρι του Χριστού Πανοικτίρμονος, του οποίου οι Ατταλειάτες ήταν προστάτες. Είναι ακόμη και σήμερα εφικτή η επίσκεψη της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου, που σήμερα, μετά από δύο πυρκαγιές και εκτεταμένες ανακατασκευές, δε μοιάζει καθόλου με την εκκλησία της εποχής του Ατταλειάτη.

Οι στόχοι του ιστορικού[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Ιστορία του Ατταλειάτη είναι μια συνειδητά δομημένη περιγραφή της στρατιωτικής παρακμής του Βυζαντίου. Στο πλαίσιο της ανάλυσής του ο συγγραφέας συχνά παρεκκλίνει από τη σύγχρονη πολιτική και στρατιωτική ιστορία και διανθίζει τις σελίδες του έργου του με εικόνες της δόξας της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, που αντιπαρατίθενται πρόδηλα με την ανικανότητα των συγχρόνων του. Παρόλαυτα η επιστροφή του συγγραφέα στο παρελθόν δεν είναι δείγμα ανόητης αρχαιοπληξίας. Δεν είναι προσπάθεια εκ μέρους του Ατταλειάτη να εντυπωσιάσει τον αναγνώστη με επίδειξη πολυμάθειας. Αντίθετα, στην πολιτική των ηρώων της Δημοκρατίας στην Ιστορία ο αναγνώστης διαβλέπει την αναζήτηση ενός νέου ρωμαϊκού πατριωτισμού, που θα έβγαζε την αυτοκρατορία από την κρίση της. Την ίδια στιγμή η ιστοριογραφία επιτρέπει στον Ατταλειάτη να αναλογισθεί το ταραγμένο παρόν της αυτοκρατορίας μέσα από το πρίσμα του παρελθόντος κατά τρόπου που υπαινίσσεται την ικανότητά της να σχεδιάσει για ένα αβέβαιο μέλλον. Κατά συνέπεια η Ιστορία επιβεβαιώνει την ιδιότητα του συγγραφέα ως πολιτικά ενεργού αξιωματούχου και ικανού αυτοκρατορικού συμβούλου. Η ιστοριογραφία γενικά, και η Ιστορία ιδιαίτερα, κατατάσσει τον Ατταλειάτη ως φιλόδοξο, πατριώτη και οξυδερκή παρατηρητή των πολιτικών εξελίξεων της εποχής του, που καταγγέλλει τις αδυναμίες της βυζαντινής διοίκησης και συμμετέχει σε στενό διάλογο σχετικά με τις τρέχουσες υποθέσεις με τους συγχρόνους του για τον ρωμαϊκό κόσμο, που καταρρέει γύρω τους.

Ατταλειάτης και ιστορική αιτιότητα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Από τις πρώτες γραμμές της Ιστορίας ο Ατταλειάτης εξηγεί στους αναγνώστες του ότι θα αναζητήσει τις αιτίες πίσω από τα διάφορα ιστορικά γεγονότα που παρουσιάζονται στο έργο του. Αυτή η προγραμματική δήλωση λαμβάνεται σοβαρά υπ' όψη από τον ιστορικό σε όλο του το έργο. Ο Ατταλειάτης παρέχει, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό, την κατάλληλη ιστορική ανάλυση για κάθε γεγονός και εστιάζει κάθε φορά στη δράση των ανθρώπων. Το ενδιαφέρον του συγγραφέα για τις αιτίες των πραγμάτων επεκτείνεται επίσης στις περιγραφές του του φυσικού κόσμου. Ετσι φυσικά φαινόμενα, όπως σεισμοί και κεραυνοί, περιγράφονται και εξηγούνται στην Ιστορία με ό,τι με τον καιρό καθιερώθηκε ως επιστημονική ανάλυση. Γράφοντας όμως για ένα κοινό διαποτισμένο με τη χριστιανική πίστη, ο Ατταλειάτης είναι προσεκτικός και συχνά αναφέρει τον χριστιανικό Θεό ως μια πιθανή δύναμη πίσω από ιστορικά και φυσικά γεγονότα, που αλλιώς επεξηγεί μέσω ιστορικής ή επιστημονικής αιτιολόγησης. Ετσι ο αναγνώστης συχνά συναντά αντιφατικές εξηγήσεις του ίδιου γεγονότος. Η προσεκτική όμως ανάλυση της Ιστορίας δείχνει τον ιστορικό να ρίχνει το βάρος στην τεκμηριωμένη ανάλυση. Την ίδια στιγμή η επίκληση του θείου από τον Ατταλειάτη είναι αρκετά αόριστη ώστε να υπαινίσσεται μάλλον την κλασική έννοια της τύχης, παρά τον ίδιο τον χριστιανικό Θεό. Σε αυτό ο Ατταλειάτης είναι σωστός μαθητής του Μιχαήλ Ψελλού, του φιλόσοφου που σημάδεψε το πνευματικό περιβάλλον της Κωνσταντινούπολης με τη φιλοπεριέργειά του και την αναζήτηση της γνώσης.

Θέση στη βυζαντινή πνευματική παράδοση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ενώ ο Ατταλειάτης μελετάται κυρίως για το άκρως κατατοπιστικό ιστορικό του έργο και δευτερευόντως για τα ιστορικά παραλειπόμενα που βρίσκονται στη Διάταξι, το έργο του, ιστορικό και νομικό, πρέπει να διαβάζεται στο πλαίσιο της πνευματικής άνθησης και των ζυμώσεων του ενδέκατου αιώνα. Ο Αλέξανδρος Καζντάν θεωρεί τον Ατταλειάτη σχετικά συντηρητική φωνή, ευθυγραμμιζόμενο με τον κύκλο του πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου. Θα ήταν καλύτερα όμως να τον θεωρήσουμε ως κομμάτι του συναρπαστικού κόσμου των διανοούμενων από το Μιχαήλ Ψελλό και τον Ιωάννη Μαυρόποδα μέχρι τους Ξιφιλίνους (Η οικογένεια των Ξιφιλίνων καταγόταν από την Τραπεζούντα και άκμασε τον 11ο και 12ο αιώνα. Πολλά μέλη της διετέλεσαν διοικητικοί αξιωματούχοι κυρίως στη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη, ενώ άλλοι υπηρέτησαν την Εκκλησία. Από την οικογένεια προήλθαν δύο πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως, ο Ιωάννης Η΄ και ο Γεώργιος Β΄ (1191-1198) Ξιφιλίνοι. Ο Ιωάννης Η΄ Ξιφιλίνος και ο ανιψιός του Ιωάννης Ξιφιλίνος ο Νέος ανήκαν στους κύκλους των διανοουμένων της εποχής και άφησαν συγγραφικό έργο.) και τον Συμεών Σηθ.

Τα έργα του Μιχαήλ Ατταλειάτη σε νεοελληνική απόδοση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Ατταλειάτης Μιχαήλ, Ιστορία, μτφρ.Ιωάννης Πολέμης,(Κείμενα Βυζαντινής Ιστοριογραφίας 8), εκδ.Κανάκης, Αθήνα 1997.

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]