Κάνωπος (αστέρας)

Κάνωπος

Κάνωπος (α Τρόπιδος)
Αστερισμός	Τρόπις
Συντεταγμένες (εποχή 2000.0):	α = 6h:23m:57s, δ = -52°,41′ 0,44″
Φαινόμενο μέγεθος	-0,72
Φασματικός τύπος	F0 Ib
Απόσταση από τη Γη	312 έτη φωτός

Ο Κάνωπος (αρχικός τύπος Κάνωβος, απαντώμενος στους Ερατοσθένη και Πτολεμαίο), γνωστός και διεθνώς ως Canopus, είναι ο φωτεινότερος αστέρας (δηλαδή με το μικρότερο φαινόμενο μέγεθος) στον αστερισμό Τρόπιδα, ο άλφα (α) Τρόπιδος, αλλά και ο δεύτερος σε φωτεινότητα ολόκληρης της ουράνιας σφαίρας, μετά τον Σείριο (τρίτος είναι ο Άλφα Κενταύρου). Είναι πολύ νότιος αστέρας, με αποτέλεσμα να είναι ορατός μόνο από τη νότια Ελλάδα σήμερα, κυρίως την Κρήτη.

Ονομασίες και ιστορία

Το όνομα προέρχεται από τον μυθικό πλοίαρχο, όχι της «Αργούς», του πλοίου που μέρος του συνιστά ο αστερισμός Τρόπις, αλλά του στόλου του Μενελάου, όταν ο Σπαρτιάτης βασιλιάς εξωθήθηκε από την κακοκαιρία στην Αίγυπτο επιστρέφοντας από τον Τρωικό Πόλεμο (υποτίθεται το 1183 π.Χ.). Εκεί ο Κάνωπος πέθανε και τιμήθηκε, κατά τον Σκύλακα, με μνημείο που ύψωσε ο ευγνώμων αρχηγός του και με την απόδοση του ονόματός του στην πόλη, εκεί που βγήκε στη στεριά ο Μενέλαος, και στον μεγαλοπρεπή αυτόν αστέρα, που τότε έφθανε μέγιστο σε ύψος 7,5 μοίρες από τον νότιο ορίζοντα στον τόπο εκείνο. Το όνομα αποδόθηκε όπως φαίνεται στον συγκεκριμένο αστέρα για πρώτη φορά από τον Ερατοσθένη. Στους Halley και Flamsteed απαντάται η μεταγραφή Canobus, από τον πρωταρχικό τύπο.

Οι Άρατος, Εύδοξος και Ίππαρχος αποκαλούν τον Κάνωπο και Πηδάλιον, το Gubernaculum του Κικέρωνα με τον Άρατο να γράφει: «Το λασκαρισμένο πηδάλιο έχει τεθεί κάτω από το πίσω πόδι του Σκύλου». Ο γεωγράφος Στράβων (1ος αι. π.Χ.) έγραφε ότι το όνομα του αστέρα ήταν «μόλις χθεσινό». Αυτό όμως ισχύει μάλλον για το σημερινό: Αιγύπτιος ιερέας-ποιητής αποκαλεί τον Κάνωπο Karbana στα χρόνια του Τούθμωση Γ΄, δηλαδή 15 αιώνες πριν από τον Στράβωνα: «ο αστέρας / που χύνει το φως του εν είδει πυρός / όταν διαλύει την πρωινή αχλύ». Η ρίζα διαφαίνεται χίλια χρόνια αργότερα, στο Kabarnit της εποχής του Ασουρμπανιπάλ.

Παρόμοια, η ετυμολόγηση του ονόματος «Κάνωπος» από τον πλοίαρχο ανταγωνίζεται αυτή που διασώζει ο Αριστείδης, εξίσου αρχαία: από την αρχαία αιγυπτιακή (και αργότερα κοπτική) φράση Kahi Nub = Χρυσή Γη. Ο Ideler, καταλήγοντας σε αυτή, παραθέτει προς υποστήριξη τις ονομασίες του Κανώπου σε άλλες γλώσσες: τις αραβικές Wazn = βάρος και Hadar= έδαφος, καθώς και τα μεταγενέστερα Ponderosus και Terrestris. Είναι εύκολο να αποδοθούν αυτές οι ονομασίες στη μεγάλη του φωτεινότητα σε συνδυασμό με την παρατήρησή του πάντα κοντά στον ορίζοντα, γεγονός που κάνει τον Ερατοσθένη να τον χαρακτηρίζει με το επίθετο περίγειος.

Αλλά το κυρίως αραβικό όνομα του Κανώπου ήταν Suhail, από το Al Sahl, η πεδιάδα, που μεταγράφηκε από τους Ευρωπαίους ως Suhel, Suhil, Suhilon, Sohayl, Sohel, Sohil, Soheil, Sahil, Sihel και Sihil. Η λέξη ήταν και προσωπικός τίτλος στην Αραβία, και έγινε το συνώνυμο του ένδοξου, του λαμπερού και του όμορφου. Σε κάπως παρόμοια χρήση ήταν και η ονομασία Κάνωπος, π.χ. η μετάφραση από τον Eden του χρονικού του τρίτου ταξιδιού του Αμέριγκο Βεσπούκι (Of the Pole Antartike and the Starres abowt the Same, στη γλώσσα της εποχής) αναφέρει: «μεταξύ άλλων, είδα τρεις αστέρες που λέγονται Canopi, από τους οποίους οι δύο εξαιρετικά λαμπροί (καθαροί) και ο τρίτος κάπως σκοτεινός». Και πάλι, για τους «4 αστέρες άνωθεν του Πόλου»: «όταν αυτοί κρύβονται (δύουν) φαίνεται από την αριστερή πλευρά ένας λαμπρός Canopus τριών αστέρων αξιόλογου μεγέθους». Αυτά προφανώς δεν αναφέρονται στον σημερινό Κάνωπο. Στην Περσία ο Suhail ήταν συνώνυμο της σοφίας (π.χ. το κλασικό περσικό βιβλίο Panchatantra ή Kalīla ο Damna έγινε αργότερα γνωστό ως Anwar-i-Suhaili = τα Φώτα του Κανώπου).

Οι Αλφόνσειοι Πίνακες αποκαλούν τον Κάνωπο Suhel ponderosus, μετάφραση του Al Suhail al Wazn. Στην έκδοση της Αλμαγέστης του 1515 είναι Subhel, ενώ παρόμοια ο Γεώργιος Χρυσοκόκκης τον ονομάζει στους «Ελληνοπερσικούς Πίνακας» Σοαΐλ Ιαμανή από το αραβικό Al Suhail al Yamaniyyah = ο Σουχάιλ του Νότου. Και ένα άλλο αναφερόμενο όνομα είναι Al Fahl, η στάση της καμήλας.

Σε κάθε εποχή, οι αναφορές στον Κάνωπο υποδεικνύουν ότι παντού ήταν σημαντικός αστέρας, και ιδιαίτερα στην έρημο. Πολλές παροιμίες, θρύλοι και προλήψεις των Αράβων ξεκινούν από αυτόν: υποτίθεται ότι έδινε στα πολύτιμα πετράδια το ωραίο χρώμα τους και ανοσία από τις ασθένειες. Η ηλιακή ανατολή του κάθε χρόνο σήμαινε την ωρίμανση των καρπών, το τέλος του καυτού καλοκαιριού και τον απογαλακτισμό των καμηλών. Και γενικά τους χρησίμευε ως ένας «νότιος Πολικός Αστέρας», αφού όταν φαινόταν το αζιμούθιό του απείχε πάντα λίγες σχετικά μοίρες από τον νότο.

Ο Κάνωπος λατρευόταν από τους Τάι, αλλά και από τους Αιγύπτιους ως «Αστέρας του Όσιρι». Αργότερα αποκλήθηκε στην Αίγυπτο «Πτολεμαιών» για να τιμηθεί ο Πτολεμαίος ο Λάγος, ενώ σώζονται και τo άγνωστης ετυμολογίας όνομα Subilon, το κοπτικό Σάμπιλος. Πολλοί αρχαίοι ναοί της Αιγύπτου ήταν προσανατολισμένοι προς την ανατολή ή τη δύση του.

Ορισμένοι ραβίνοι έχουν τη γνώμη ότι ο Κάνωπος είναι ο Hasil της Βίβλου. Οι Ινδοί τον γνώριζαν ως τον Agastya, γιο της θεάς των υδάτων Varuna. Η σανσκριτική γραμματολογία έχει πολλές αναφορές στην ηλιακή ανατολή του σε σχέση με θρησκευτικές τελετουργίες. Στην «Αβέστα» μνημονεύεται ως «ωθών τα ύδατα προς τα εμπρός» (αναφορά στις παλίρροιες;).

Ο George Bertin ταύτισε τον Κάνωπο με τον μεσοποταμιακό Sugi, τον ζυγό του άρματος, που άλλοι ταυτίζουν με τους φωτεινότερους αστέρες του Ζυγού. Στην Κίνα ο Κάνωπος ήταν γνωστός ως Laou Jin = ο Γέρος, και ήταν αντικείμενο λατρείας μέχρι τουλάχιστον το 100 π.Χ.. Από τον 6ο αιώνα μ.Χ. ήταν γνωστός ως ο «Αστέρας της Αγίας Αικατερίνης, εμφανιζόμενος στους ορθόδοξους προσκυνητές που προσέγγιζαν τη Μονή της στο Όρος Σινά. Σε αναγεννησιακά γερμανικά αστρονομικά συγγράμματα ήταν το Schif-stern, ο «αστέρας-πλοίο». Μαζί με τους επίσης νότιους αστέρες Αχερνάρ και Φομαλώ, ο Κάνωπος σχημάτιζε τους «τρεις πυρσούς» στο Καθαρτήριο του Δάντη, που συμβόλιζαν την Πίστη, την Ελπίδα και τη Φιλανθρωπία.

Ο Ποσειδώνιος ο Ρόδιος περί τα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. χρησιμοποίησε τον Κάνωπο στην προσπάθειά του να μετρήσει ένα τόξο γήινου μεσημβρινού ανάμεσα στη Ρόδο και την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.

Αστρονομικά δεδομένα

Ο Κάνωπος είναι ένας κιτρινόλευκος υπεργίγαντας αστέρας. Η θερμοκρασία της επιφάνειάς του είναι 7500 K. Πριν την ακριβέστερη μέτρηση της αποστάσεώς του από τη Γη με τη βοήθεια του αστρομετρικού δορυφόρου HIPPARCOS (τώρα το σφάλμα στην εκτίμηση είναι συν ή πλην 20 έτη φωτός), η απόσταση αυτή είχε εκτιμηθεί από 96 ως 1200 έτη φωτός. Με τη σύγχρονη τιμή για την απόσταση, έπεται ότι ο Κάνωπος έχει πραγματική λαμπρότητα 20.000 φορές μεγαλύτερη από εκείνη του Ήλιου μας (απόλυτο μέγεθος M = -5,53): είναι ο πραγματικά λαμπρότερος αστέρας από όλους όσους απέχουν λιγότερο από 700 έτη φωτός από εμάς, 910 φορές λαμπρότερος από τον Σείριο. Η φωτιστική ισχύς του είναι 13.600 φορές μεγαλύτερη της ηλιακής.

Ο Κάνωπος έχει διάμετρο 71 φορές μεγαλύτερη της ηλιακής (δηλαδή περίπου 100 εκατομμύρια χιλιόμετρα), και επομένως όγκο 275.000 φορές μεγαλύτερο από τον Ήλιο, αλλά μάζα μόλις οκταπλάσια ή εννιαπλάσια της ηλιακής. Απομακρύνεται από το Ηλιακό Σύστημα με ταχύτητα 20,5 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο (73.800 χιλιόμετρα την ώρα).

Εξαιτίας της μεγάλης του φωτεινότητας και της μεγάλης γωνιακής αποστάσεώς του από το επίπεδο της εκλειπτικής, ο Κάνωπος χρησιμοποιείται συχνά από αμερικανικά διαστημόπλοια για πλοήγηση. Για τον λόγο αυτό, πολλά τέτοια σκάφη είναι εφοδιασμένα με μια ειδική κάμερα γνωστή ως "Canopus Star Tracker", σε συνδυασμό με μία κάμερα "Sun Tracker" που προσανατολίζει σε σχέση με τον Ήλιο.

Δείτε επίσης

• Κατάλογος αστέρων της Τρόπιδος