Εκλογικό σύστημα (Ελλάδα)

Το ελληνικό εκλογικό σύστημα είναι το σύστημα με το οποίο κατανέμονται οι βουλευτικές έδρες στα κόμματα, τους συνασπισμούς κομμάτων, τους συνασπισμούς μεμονωμένων υποψηφίων και τους μεμονωμένους υποψηφίους με βάση τις ψήφους που έλαβαν στις βουλευτικές εκλογές. Ρυθμίζεται από ειδικό νόμο, που ονομάζεται εκλογικός νόμος. Το ισχύον εκλογικό σύστημα ανήκει στην κατηγορία της ενισχυμένης αναλογικής, συνδυάζοντας στοιχεία απλής αναλογικής και πλειοψηφικού.

Ο ισχύων εκλογικός νόμος είναι ο νόμος 4654/2020 "Εκλογή βουλευτών".

Ιστορικό

Στην Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία ο σχηματισμός κυβέρνησης προϋποθέτει ψήφο εμπιστοσύνης 151 από τους 300 βουλευτές. Στην αρχή της μεταπολίτευσης ο εκλογικός νόμος ήταν ενισχυμένη αναλογική.

Επίσης, στις πρώτες εκλογές το πρώτο κόμμα ενισχυόταν έμμεσα, καθώς:

• Η κατανομή ανά κόμμα γινόταν σε επίπεδο εκλογικών περιφερειών.
• Τα μικρά κόμματα αποκλείονταν από την δεύτερη κατανομή. (πχ όριο 17% στις εκλογές του 1977)

Ο εκλογικός νόμος του 1985 επέτρεψε στα μικρά κόμματα να εισέρχονται πιο εύκολα στην Βουλή. Το 1989 με τον νόμο 1847/1989 του Άκη Τσοχατζόπουλου, η κατανομή των εδρών ανά κόμμα έγινε με απλή αναλογική. Το πρώτο κόμμα εξέλεξε μόλις 150 βουλευτές και αδυνατούσε να σχηματίσει κυβέρνηση. Μετά από αλλεπάλληλες εκλογές, έγιναν δύο αλλαγές μεταβαίνοντας από την απλή στην ενισχυμένη αναλογική:

• Θεσπίστηκε το όριο του 3%, το οποίο έμμεσα ενισχύει το πρώτο κόμμα, όπως αναλύεται παρακάτω.
• Θεσπίστηκε ενίσχυση στο πρώτο κόμμα 20 έδρες, ώστε να μπορεί να σχηματιστεί μονοκομματική κυβέρνηση.

Με την πάροδο του χρόνου τα ποσοστά των μεγάλων κομμάτων μειώνονταν, ώστε 20 έδρες να μην είναι πλέον αρκετές. Αρχικά, οι έδρες αυξήθηκαν σε 40 και μετέπειτα σε 50. Μετά από κάθε εκλογική αναμέτρηση υπήρχε κόμμα με 151 έδρες, οπότε υπήρχαν μονοκομματικές κυβερνήσεις. Επίσης, θεσπίστηκε η μη εφαρμογή του εκλογικού νόμου στις επόμενες εκλογές, ώστε να μην μπορεί μια κυβέρνηση να εκμεταλλευτεί το εκλογικό νόμο υπέρ της στις επόμενες.

Το 2012 τα ποσοστά των κομμάτων κατέρρευσαν και είχαν όλα κάτω από 20%. Ακόμα και η ομολογουμένως μεγάλη ενίσχυση (το 1/6 του συνόλου) δεν ήταν επαρκές για το σχηματισμό μονοκομματικής κυβέρνησης. Στην κυβέρνηση συνεργασίας που προέκυψε το πρώτο κόμμα είχε αδίκως μεγάλη επιρροή, καθώς οι μισοί σχεδόν βουλευτές είναι λόγω της ενίσχυσης.

Η επόμενη κυβέρνηση επανέφερε την απλή αναλογική δεχόμενη σφοδρή κριτική. Η εφαρμογή αυτού του νόμου θα οδηγούσε με βεβαιότητα μόνο σε κυβερνήσεις συνεργασίας, οι οποίες από τη φύση τους είναι πιο ασταθείς, καθώς η κυβέρνηση είναι υπόλογη σε περισσότερους του ενός πόλους εξουσίας. Η κυβέρνηση προσπάθησε να καταργήσει το πλαφόν του 3%, αλλά δεν το πρότεινε λόγω της αντίδρασης κυβερνητικού εταίρου.

Η μεθεπόμενη κυβέρνηση επανέφερε την ενισχυμένη αναλογική με τον αυτόν τον εκλογικό νόμο. Η βασική διαφορά με όλους τους προηγούμενους νόμους, η ενίσχυση είναι αναλογική, και καθιστά όλους τους προηγούμενους νόμους ειδικές περιπτώσεις του. Διατυπώθηκε σαν ιδέα πρώτα από το Ποτάμι, και υιοθετήθηκε από τη ΝΔ στην προσπάθειά της για άνοιγμα στην κεντροαριστερά.

Ο νόμος ψηφίστηκε στις 24 Ιανουαρίου του 2020 με τις ψήφους του κυβερνώντος κόμματος ΝΔ και της Ελληνικής Λύσης, ενώ καταψήφισε η υπόλοιπη αντιπολίτευση.

Θεωρείται ότι δεν θα προκύψει κυβέρνηση συνεργασίας με την απλή αναλογική, άρα θα γίνουν σχεδόν άμεσα εκλογές με την ενισχυμένη. Έχουν ήδη εκφραστεί απόψεις για αύξηση της ενίσχυσης, ή ακόμα και επαναφορά της σταθερής ενίσχυσης 50 εδρών.

Εκλογικό σύστημα

Ο εκλογικός νόμος προβλέπει τα εξής:

• Για να εισέλθει ένας εκλογικός σχηματισμός (κόμμα, συνασπισμός κομμάτων, συνασπισμός μεμονωμένων υποψηφίων) ή ένας μεμονωμένος υποψήφιος στη Βουλή, πρέπει να λάβει ποσοστό τουλάχιστον 3% επί των εγκύρων ψηφοδελτίων της επικράτειας.

• Αν το πρώτο κόμμα λάβει ποσοστό μικρότερο του 25%, η κατανομή και των 300 εδρών γίνεται αναλογικά. Αλλιώς το πρώτο κόμμα λαμβάνει ενίσχυση. Η ενίσχυση αυτή ισούται με 20+(ποσοστό-25%)*2, με πλαφόν τις 50 έδρες. Οι υπόλοιπες έδρες 250 με 280 έδρες κατανέμονται αναλογικά.

• Η ενίσχυση λαμβάνεται πρακτικά μόνο από κόμμα. Αν έρθει πρώτος εκλογικός συνασπισμός, η ενίσχυση μεταβαίνει στο πρώτο κόμμα.

• Η κατανομή στρογγυλοποιεί τα δεκαδικά ψηφία προς τα κάτω, ενισχύοντας έμμεσα τα μεγάλα κόμματα.

Ανάλυση

Το όριο του 3% αποτρέπει την είσοδο στην Βουλή σε μικρά κόμματα. Αυτό αποτρέπει την είσοδο τοπικιστικών κομμάτων, όπως κομμάτων της Θράκης που είναι επιρρεπή σε Τουρκική επιρροή. Αφετέρου ένα σημαντικό ποσοστό μικρών κομμάτων (20% περίπου στις τελευταίες εκλογές) μένει εκτός Βουλής. Αυτό αποτελεί μια έμμεση ενίσχυση στα υπόλοιπα κόμματα και περισσότερο στο πρώτο. Είναι ενδεικτικό, ότι όσο μεγαλύτερο είναι το συνολικό ποσοστό των κομμάτων εκτός Βουλής, τόσο μικρότερο εκλογικό ποσοστό χρειάζεται από το πρώτο κόμμα, για να σχηματίσει μονοκομματική κυβέρνηση.

Αυτός ο εκλογικός νόμος όπως και όλοι οι προηγούμενοι κατανέμουν τις έδρες με στρογγυλοποίηση των δεκαδικών αριθμών προς τα κάτω. Έχει δειχθεί ότι αυτή η πρακτική ωφελεί γενικά τα μεγάλα κόμματα. Η εναλλακτική είναι η στρογγυλοποίηση των εδρών προς τα πάνω με ταυτόχρονη μείωση του εκλογικού μέτρου στις περιφέρειες, μια πρακτική που ωφελεί τα μικρά κόμματα.

Η κατανομή εδρών σε κόμμα μπορεί να γίνει σε επίπεδο εκλογικών περιφερειών, ή σε επίπεδο επικρατείας. Το πρώτο ωφελεί τα μεγάλα κόμματα, ενώ το δεύτερο τα μικρά. Ο λόγος είναι ότι τα πιο μικρά κόμματα σπανίως ξεπερνούν το τεχνικό όριο στις μικρές περιφέρειες, για παράδειγμα σε μια τετραεδρική εκλογική περιφέρεια ένα κόμμα χρειάζεται περίπου 25%, για να εκλέξει βουλευτή.

Ο νέος εκλογικός νόμος επιτρέπει τον σχηματισμό μονοκομματικής κυβέρνησης με ενίσχυση αν το πρώτο κόμμα λάβει λίγο λιγότερο από 40% ή αν το συνολικό ποσοστό των μικρότερων του 3% κομμάτων είναι μεγάλο. Αυτό επέτρεπαν οι περισσότεροι εκλογικοί νόμοι της μεταπολίτευσης. Ωστόσο αν το πρώτο κόμμα λάβει την ενίσχυση πλήρως αλλά έχει χαμηλά ποσοστά, δεν μπορεί να σχηματίσει μονοκομματική κυβέρνηση. Στην κυβέρνηση συνεργασίας που θα προκύψει αποκτά άνισο πλεονέκτημα, όπως συνέβη στις εκλογές του 2012. Ο νέος νόμος αντιμετωπίζει αυτήν την ειδική περίπτωση, η ενίσχυση είναι ανάλογη του ποσοστού του πρώτου κόμματος. Αν το πρώτο κόμμα έχει μικρότερο ποσοστό λαμβάνει μικρότερη ενίσχυση. Αν το πρώτο κόμμα λάβει πολύ μικρό ποσοστό, ο νόμος ταυτίζεται με απλή αναλογική.

Εκλογικοί νόμοι από το 1974

• Νόμος 4654/2020: (εκλογές Ιούνιος 2023): Ενισχυμένη Αναλογική με κλιμακωτό μπόνους
• Νόμος 4406/2016: (εκλογές Μάιος 2023): Απλή Αναλογική με όριο 3%
• Νόμος 3636/2008: (εκλογές Μάιος 2012, Ιούνιος 2012, Ιανουάριος 2015, Σεπτέμβριος 2015, 2019): Ενισχυμένη Αναλογική
• Νόμος 3231/2004: (εκλογές 2007, 2009): Ενισχυμένη Αναλογική
• Νόμος 1907/1990: (αναπληρωματική εκλογή Β΄ Αθηνών 1992, εκλογές 1993, 1996, 2000, 2004): Ενισχυμένη Αναλογική
• Νόμος 1847/1989: (εκλογές Ιούνιος 1989, Νοέμβριος 1989, 1990): Απλή Αναλογική
• Νόμος 1516/1985: (εκλογές 1985): Ενισχυμένη Αναλογική
• Νόμος 626/1977: (εκλογές 1977, 1981): Ενισχυμένη Αναλογική
• Νομοθετικό Διάταγμα 65/1974: (εκλογές 1974, αναπληρωματική εκλογή Κέρκυρα και Κοζάνη 1975): Ενισχυμένη Αναλογική