Αθανάσιος Ψαλίδας

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Αθανάσιος Ψαλίδας
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση1767
Ιωάννινα
Θάνατος20  Ιουλίου 1829
Λευκάδα
Χώρα πολιτογράφησηςΕλλάδα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσεςΕλληνικά
ΣπουδέςΜαρούτσιος Σχολή
d:Q13665341[1]
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταμαθηματικός
Commons page Σχετικά πολυμέσα

Ο Αθανάσιος Ψαλίδας (1767- 20 Ιουλίου 1829[2]) υπήρξε λόγιος, συγγραφέας και διδάσκαλος, από τις σημαντικότερες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Εργάστηκε με πάθος για τη διαφώτιση και τη συνειδητοποίηση ταυτότητας των υπόδουλων Ελλήνων ενώ αφού ξέσπασε η Επανάσταση του 1821 στρατολόγησε και εξόπλισε με δικές του δαπάνες Σουλιώτες και Χιμαριώτες πρόσφυγες και τους προώθησε στην επαναστατημένη Ελλάδα.

Βιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Αθανάσιος Ψαλίδας γεννήθηκε το 1767 στα Ιωάννινα και ήταν γιος του Πέτρου Ψαλίδα, εμπόρου που δούλευε στη Βλαχία και τη Ρωσία[3] και της Ελισάβετ από κοντινή, ορεινή περιοχή του Ζαγορίου. Είχε τουλάχιστον δύο ακόμα αδέρφια.

Οι σπουδές του σε Ρωσία και Αυστρία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αφού τελείωσε τα ανώτερα σχολεία στην γενέτειρά του το 1785 έκανε το μεγάλο ταξίδι προς τον αδερφό του Μιχαήλ στο Νίζνι Νοβγκοροντ της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και συνέχισε την εκπαίδευσή του στη Σλαβική Ιερατική Σχολή της Πολτάβα (1785-1787), που είχε ιδρύσει ο επίσκοπος Ευγένιος Βούλγαρης το 1776. Στη συνέχεια, το 1787 μετέβη στη Βιέννη, συνοδεύοντας τον νεαρό Θεοχάρη Κεφαλά, γιο του πλούσιου βαρώνου Θεοχάρη Ολύμπιου Κεφαλά, προεστού της Θεσσαλίας. Εκεί θα διαμείνει για αρκετά χρόνια (1787-1795), αναπτύσσοντας μία πλούσια δραστηριότητα, σπουδαστική, συγγραφική και εκδοτική. Αρχικά παρακολούθησε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης μαθήματα ιατρικής, φιλοσοφίας, ελληνικής και λατινικής φιλολογίας, φυσικής, μαθηματικών, χημείας καθώς και ξένων γλωσσών: Γαλλικά, Γερμανικά και Ιταλικά.

Παράλληλα με τις σπουδές του ο Ψαλίδας πρόσφερε τις υπηρεσίες του σε ελληνικές εκδοτικές επιχειρήσεις και τυπογραφεία συμπατριωτών του στη Βιέννη, όπως των αδερφών Μαρκίδη Πούλιου από τη Σιάτιστα. Εκείνη την εποχή άρχισε να συγγράφει και σημαντικό αριθμό βιβλίων. Από το 1791 που άρχισε να εκδίδεται η πρώτη ελληνική Εφημερίς ο Ψαλίδας συγκαταλέγεται στους συνεργάτες των εκδοτών της αδερφών Μαρκίδη Πούλιου κι είναι αρκετά πιθανό να συνάντησε τον Ρήγα Βελεστινλή που ήρθε εκείνο τον καιρό στην πόλη από το Βουκουρέστι, επίσης για να εκδώσει έργα του στο ίδιο τυπογραφείο της οδού Rotenturmstraße.

Στη Βιέννη ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε 1793 τη Josepha, κόρη του καλτσοποιού Joseph Schicktanz, η οποία όμως πέθανε απροσδόκητα σε ηλικία μόλις 22 ετών.

Η επιστροφή στην πατρίδα κι η διδασκαλία του[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Αθανάσιος Ψαλίδας σε λιθογραφία του 1872.
Το εξώφυλλο της "Αληθούς Ευδαιμονίας", Βιέννη 1791.

Το 1793 συνελήφθη ανακρίθηκε ως ύποπτος φιλελεύθερων και φιλογαλλικών απόψεων από την αυστριακή αστυνομία. Ο ίδιος απόκρουσε τις κατηγορίες κι αφέθηκε ελεύθερος, όμως η παραμονή του στη Βιέννη παρέμεινε επικίνδυνη και το 1796 αποφάσισε να επιστρέψει τελικά στην υπόδουλη Ελλάδα και την Ήπειρο, αν και είχε πρόταση διδασκαλίας από το Πανεπιστήμιο Πέστης της Ουγγαρίας. Φαίνεται πως είχε αποφασίσει να εργαστεί στο εξής για τη διαφώτιση και τη συνειδητοποίηση των υποδούλων.[4]

Στα Ιωάννινα διηύθυνε για 25 χρόνια την πιο σημαντική ίσως σχολή των Ιωαννίνων, τη Μαρουτσαία. Έτσι ονομάστηκε ως κληροδότημα του Γιαννιώτη εμπόρου Μαρούτση ενώ το 1797 ονομάστηκε Καπλάνειος αφού ανέλαβε τα χρέη της ο έμπορος Ζώης Καπλάνης που ζούσε στη Ρωσία αλλά καταγόταν από τα Ιωάννινα.[5]. Στη θέση αυτή ο Α. Ψαλίδας εμπλουτίζει με όρεξη το πρόγραμμα της σχολής με μαθήματα φυσικών επιστημών, ιστορίας, γεωγραφίας, εμπορικών γνώσεων και ξένων γλωσσών. Έφερνε από ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ειδικά όργανα μετρήσεων και χάρτες, με τα οποία δίδασκε αστρονομία και κοσμογραφία, και εκτελούσε πειράματα φυσικής και χημείας, προσελκύοντας το ενδιαφέρον ακόμη και εξωσχολικών θεατών. Μια τέτοια περίπτωση εξωσχολικού θεατή των πειραμάτων του ήταν ο Αλή Πασάς, στον οποίο επέδειξε πείραμα στατικού ηλεκτρισμού.[6] Παράλληλα συγκρότησε αξιόλογη βιβλιοθήκη ανοικτή στο ευρύ κοινό, προσέλαβε εξειδικευμένο διδακτικό προσωπικό και εξασφάλιζε υποτροφίες στους καλύτερους μαθητές του. Έγραψε μια σειρά από διδακτικά εγχειρίδια (γραμματικής, ρητορικής, γεωγραφίας, αριθμητικής, ιστορίας, ηθικής κ.ά.), μεταφράζοντας και διασκευάζοντας αντίστοιχα έργα Ευρωπαίων λογίων.[4]

Οι καινοτομίες του δέχθηκαν την σκληρή κριτική των συντηρητικών κύκλων. Κατηγορήθηκε από πολλούς ότι εισάγει αθεϊστικές απόψεις του Βολταίρου[7] και γενικά τις επικίνδυνα φιλελεύθερες απόψεις της Γαλλικής Επανάστασης. Για αυτό το σκοπό εξέδωσε το έργο Καλοκινήματα, αποκρούοντας τις απόψεις των πολέμιών του.

Παντρεύτηκε για δεύτερη φορά το 1800 με την Ζαχαρούλα, κόρη του Α. Κουτοβασίλη. Απέκτησαν δύο κόρες και στη συνέχεια τους δίδυμους Πέτρος και Αναστάσιο, που όμως πέθαναν μετά τον τοκετό. Η Ζαχαρούλα επίσης πέθανε ένα χρόνο μετά. Το 1806 ο Ψαλίδας παντρεύτηκε για τρίτη φορά στη Βασιλική Σπαχού κι απέκτησαν μαζί άλλα δύο παιδιά.

Η επιρροή του στα Ιωάννινα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Την εποχή που δίδαξε στα Ιωάννινα υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες της πόλης. Πολυπράγμων και πληθωρικός, συμμετείχε σε δημογεροντίες, ως αιρετοκριτής[4] (ένορκος) σε τοπικά δικαστήρια, και ακόμη, επειδή ήξερε ξένες γλώσσες, ο ίδιος ο Αλή Πασάς τον εμπιστευόταν ως διπλωμάτη και τον έστελνε σε διπλωματικές αποστολές στην Ευρώπη εκ μέρους του. Χαρακτηρίζονταν από κάποιους «αρχιδιδάσκαλος των Ιωαννίνων». Επίσης υποδεχόταν επισήμους κι έτσι γνώρισε τον Άγγλο ποιητή και φιλέλληνα λόρδο Βύρωνα, τον Γάλλο περιηγητή Φρανσουά Πουκεβίλ και τον Άγγλο γιατρό Χένρι Χόλλαντ που έγραψε:

"Ο Ψαλίδας δεν είναι μόνο ένας πολύπλευρος επιστήμονας, αλλά κι ένας εξαιρετικός και εύγλωττος ομιλητής. Με απίστευτη ευκολία, μιλά τόσο την αρχαία όσο και τη σημερινή μορφή της ελληνικής γλώσσας, την ιταλική, τη γαλλική, τη γερμανική και τη ρωσική. Μιλάει έντονα και με μεγάλη δύναμη σε οποιοδήποτε θέμα της τέχνης, της επιστήμης, της φιλολογίας και ειδικά για την ένδοξη πατρίδα του, την Ελλάδα. Κατέχει τις φυσικές επιστήμες, τις οποίες σπούδασε στη Γερμανία (εννοούσε Αυστρία), αλλά από τη φύση του έχει μεγαλύτερη κλίση προς τη φιλοσοφική έρευνα. Ο ζήλος του για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία και την ποίηση είναι μεγάλος".

Η στάση του για το γλωσσικό ζήτημα και την απελευθέρωση των Ελλήνων[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σχετικά με τη γλώσσα, ενώ με τα πρώτα του έργα υιοθετούσε την αρχαΐζουσα καθαρεύουσα, μετά τη διαμονή του στη Βιέννη όπου ήλθε σ' επαφή με φιλελεύθερες ιδέες, χρησιμοποιούσε την άμεση, ζωντανή δημοτική. Μάλιστα δεν δεχόταν ούτε την μέση οδό του Αδαμάντιου Κοραή με την καθαρεύουσα. Θεωρείται ένας από τους πιθανούς συγγραφείς της Ελληνικής Νομαρχίας(1806), έργο που δεν υπογράφεται κι επισήμως δεν αποδίδεται επιστημονικά ακόμα σε συγκεκριμένο συγγραφέα, καθώς και της έμμετρης σάτιρας Ρωσαγγλογάλλος (1812).

Ήταν ένθερμος πατριώτης και υποστηρικτής της απελευθέρωσης του Γένους από τον τουρκικό ζυγό και αρχικά, όσο ήταν νέος, στήριζε τις ελπίδες του στη Ρωσία, όπως φαίνεται από το προοίμιο του έργου του Αληθής Ευδαιμονία, όπου παρακαλεί την Αικατερίνη Β' της Ρωσίας να επέμβει για λογαριασμό των Ελλήνων. Οι ελπίδες του αυτές διαψεύστηκαν γρήγορα με τη συνθήκη του Ιασίου το 1792. Μαζί με τον Ιωάννη Κωλέττη, το Γεώργιο Σακελλάριο, τον Κυρίτση Καραγιάννη, τον Διονύσιο Ταγιαπέρα και κυρίως με τον Ιωάννη Βηλαρά συζήτησε και προώθησε σχέδια για την πνευματική και την εθνική αφύπνιση των Ελλήνων, διατηρώντας αλληλογραφία και με τους Αθανάσιο Χριστόπουλο και Χριστόφορο Περραιβό. Όλοι αυτοί οι λόγιοι, οι οποίοι ήταν δημοτικιστές, οπαδοί του Διαφωτισμού και θαυμαστές του Ρήγα Φεραίου, είχαν άλλο ένα κοινό σημείο: ήταν οι περισσότεροι άνθρωποι του στενού περιβάλλοντος του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, τον οποίο επηρέαζαν σημαντικά. Όλοι τους, επίσης, δέχτηκαν επιθέσεις από τους συντηρητικούς λογίους και από τον κλήρο ως άθεοι και "βολτερόφρονες".[4]

Μυήθηκε με χαρά στη Φιλική Εταιρεία λίγο πριν ξεσπάσει η Επανάσταση του 1821[4].

Τα τελευταία του χρόνια στην Κέρκυρα και τη Λευκάδα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Όταν ξέσπασε η ένοπλη σύγκρουση του Αλή πασά και του Οθωμανού σουλτάνου το 1820 εγκατέλειψε τον πασά, εκμεταλλεύτηκε όσο ήταν δυνατόν τη ρήξη του με την Υψηλή Πύλη για την προώθησή των σκοπών της Φιλικής Εταιρείας[4] και κατέφυγε για να προστατευτεί στο χωριό της μητέρας του στο ορεινό Ζαγόρι.

Το καλοκαίρι του 1822 έφτασε στην Κέρκυρα, όπου κρυφά από την αγγλική διοίκηση, στρατολόγησε και εξόπλισε με δικές του δαπάνες Σουλιώτες και Χιμαριώτες πρόσφυγες και τους προώθησε στην επαναστατημένη Ελλάδα[4]. Αλληλογραφούσε, επίσης, με τις φιλελληνικές οργανώσεις του εξωτερικού και έστελνε αλλεπάλληλα υπομνήματα στον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, όπου τόνιζε την ανάγκη να επεκταθεί η Επανάσταση στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία, για να μη μείνουν οι περιοχές αυτές έξω από τα σύνορα του εκκολαπτόμενου ελληνικού κράτους[4]. Ένα ανάλογο υπόμνημα, με εξαιρετικά πολύτιμες δημογραφικές πληροφορίες για την Ήπειρο, απηύθυνε αργότερα και στον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια.[4] Για τη δράση του αυτή και για τα αντιαγγλικά του αισθήματα τον άφησαν επιδεικτικά έξω από το καθηγητικό προσωπικό της νεοσύστατης Ιoνίου Ακαδημίας, ανακηρύσσοντάς τον απλώς επίτιμο διδάκτορα[4]. Η Ακαδημία ήταν το πρώτο ελληνόφωνο πανεπιστήμιο κι είχε ιδρυθεί το 1823 από το φιλέλληνα Φρέντερικ Νορθ (λόρδο Γκίλφορντ).

Τους τελευταίους μήνες της ζωής του υπηρέτησε ως διευθυντής του Ελληνικού Λυκείου της Λευκάδας, όπου και πέθανε λίγο αργότερα, στις 20 Ιουλίου 1829 σε ηλικία 62 ετών.

Έργο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Ψαλίδας εξέδωσε μερικά βιβλία κατά τη νεαρή του ηλικία, όσο ζούσε στη Βιέννη, όπου είχε και πρόσβαση σε ένα από τα πρώτα τυπογραφεία με ελληνικά βιβλία, αυτο των αδελφών Μαρκίδη Πούλιου.

Το 1791, στα 24 του, εξέδωσε το φιλοσοφικό έργο του Αληθής Ευδαιμονία, γραμμένο σε αρχαΐζοντα ελληνικά και στα λατινικά. Με το έργο αυτό, που στο προοίμιο αφιερώνει με διθυράμβους στην "κραταιοτάτη Άνασσα" τσαρίνα Αικατερίνη Β' της Ρωσίας[8], επανεξετάζει και επανατοποθετεί θεμελιώδη ζητήματα του Διαφωτισμού, όπως η ύπαρξη του Θεού, η αθανασία της ψυχής, η μετά θάνατον ανταμοιβή ("αντίδοσις"), η ελευθερία του ανθρώπου και τα όριά της[8]. Στο έργο αυτό εκθιειάζει τη γνώση, τη μόρφωση κι εξορκίζει την άγνοια, που χαρακτηρίζει αποτέλεσμα της κυριαρχίας των παθών πάνω στον νου. Το έργο αυτό είχε προγραμματισθεί να κυκλοφορήσει σε τρεις τόμους, ωστόσο από τα πιεστήρια βγήκε μόνο ο πρώτος τόμος, που περιέχει και τη λατινική μετάφραση του κειμένου, που επιμελήθηκε ο ίδιος ο Ψαλίδας. Στο έργο αυτό αντέκρουε τις απόψεις του Βολτέρου, του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ και άλλων διαφωτιστών ως καινοφανείς και εχθρικές προς τη θρησκεία.[4]

Το ίδιο έτος (1791) μετέφρασε από τα γερμανικά και δημοσίευσε την Αριθμητική του αυστριακού μαθηματικού Metzburg. Το 1792 εκδίδει ανώνυμα με τον Ιωάννη Καρατζά από την Κύπρο (ο οποίος εκτελέστηκε το 1798 μαζί με τον Ρήγα) το Έρωτος αποτελέσματα. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα σωζόμενα πεζογραφήματα στα ελληνικά με ερωτικό περιεχόμενο, μαζί ίσως με το Σχολείον των ντελικάτων εραστών του Ρήγα που εκδοθηκε λίγο πριν (1790) από το ίδιο τυπογραφείο. Ο τρόπος ανάπτυξής του εκφράζει τις νεωτεριστικές φιλοσοφικές ιδέες που διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο του Διαφωτισμού σχετικά με τη φυσική καταγωγή των παθών, για τα οποία κανείς δεν έπρεπε να ντρέπεται αλλά να τα αποδέχεται. Το έργο περιλαμβάνει πολλά φαναριώτικα στιχουργήματα. Η επιτυχία του ήταν αξιοσημείωτη και τυπώθηκε πέντε φορές από το 1792 ως το 1836.

Το 1795 δημοσίευσε ένα μικρό έργο με τον τίτλο Καλοκινήματα, "ήτοι εγχειρίδιον κατά φθόνου" και κατά της Λογικής του Ευγενίου..., όπου κατήγγειλε όχι μόνο τον Ευγένιο Βούλγαρη, τον κορυφαίο Έλληνα λόγιο της εποχής εκείνης, ως "ψευδοφιλόσοφο" που συγχέει τη φιλοσοφία με τη θεολογία και ως "ψευδοπατριώτη" που καθοδηγείται από τη ρωσική πολιτική, αλλά και ολόκληρη την επίσημη πνευματική ηγεσία των Ελλήνων, «τους υποκριτάς και κόλακας... και αγύρτας», οι οποίοι, σύμφωνα με τη γνώμη του, κρατούσαν στην αμάθεια και στη βαρβαρότητα τους υπόδουλους Έλληνες.[4]

Έργα του που δεν εκδόθηκαν[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Λογική: Χειρόγραφο του 1793 που συνιστά ένα άγνωστο έως τώρα τεκμήριο για την πρώιμη απήχηση της φιλοσοφίας του Ιμμάνουελ Καντ στην νεοελληνική σκέψη, με δεδομένο το γεγονός ότι η έκδοση της Κριτικής του Πρακτικού Λόγου έγινε το 1787, δηλαδή μόλις πριν έξι χρόνια από την συγγραφή του»[9]. Ήταν ο πρώτος Έλληνας που εισήγαγε τον φιλόσοφο του ορθολογισμού[10] που πριν λίγα χρόνια είχε εκδώσει στα γερμανικά το μνημειώδες έργο του Κριτική του Ορθού Λόγου (1781) και Κριτική του Πρακτικού Λόγου(1787). Φαίνεται επίσης οτι ο Ψαλίδας είχε διαβάσει κι επηρρεαστεί και από τους εμπειριστές φιλοσόφους Τζον Λοκ, Μπαρούχ Σπινόζα, Τόμας Χομπς και Γκότφριντ Βιλχελμ Λάιμπνιτς[10].

Όλα, σχεδόν, τα σημαντικά έργα του Ψαλίδα, Μεταφυσική -στην οποία ακολουθεί τον Christian Wolff), Ηθική - γίνεται λόγος για τις νεότερες προσεγγίσεις της εποχής του και το Φυσικό Δίκαιο - "Φυσική", "Μαθηματικά", "Γεωγραφία" κ.ά., παρέμειναν ανέκδοτα. Χειρόγραφα και σχετικά τεκμήρια απόκεινται στο Εργαστήριο Ερευνών Νεοελληνικής Φιλοσοφίας, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου, όπου και ετοιμάζεται η έκδοσή τους[9] το 2020.

Το 1795 ο Ψαλίδας ετοίμαζε ένα μεγάλο αριθμό έργων καθώς και επιστημονικών μεταφράσεων καθηγητών του, η πρόωρη φυγή του όμως διέκοψε τα σχέδια για έκδοσή τους.

Αναφορές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Χαρακτηριστικό απόσπασμα από το Αληθής Ευδαιμονία, συγκεκριμένα το προοίμιο, όπου απευθύνεται στην τσαρίνα Αικατερίνη Β' της Ρωσίας, ζητώντας βοήθεια για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό:

"Ταις Σαις ούν ακτίσι και η Ελλάς η το πάλαι μεν ένδοξός τε και ευδαίμων διά την Αθηνάν και Άρην - νυν δε άδοξος και δυστυχής δια τον των βαρβάρων θλίβοντα και επιβαρύνοντα ζυγόν, ψυχρά ούσα, θερμαίνεθαι ήρξατο, και τας χείρας εκτείνειν, και τω νω ως παρούσαν οράν Σε την αυτής αντιλαμβανομένην και υπερασπιζομένην, και του δεινού ζυγού λυτρωσομένην και δέσποιναν αυτής εσομένην, ανακαινίσουσαν πάντα εκείνα, άπερ τοις Σοις παραβαλλόμενα σκιά, και σύμβολα καθίσταται. Σέ, φημί, κραταιοτάτη! προσδοκά, επί Σέ ελπίζει, και ελπίζουσα ουκ επαισχυνθήσεται, ως Σέ την εξ ύψους τω όντι πρόνοιαν ταύτης Λυτρωτήν και Δέσποιναν αφορίσαι πιστεύουσα [...]"

Για το Έρωτος αποτελέσματα βλ. Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister: «Ένα άγνωστο τράβηγμα του Έρωτος Αποτελέσματα». Κονδυλοφόρος 6 (2007 [= 2008]), σ. [127]-134. - Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister:«Ιωάννης Καρατζάς ο Κύπριος και Αθανάσιος Ψαλίδας, ή ο έρωτας και τα αποτελέσματά του στη νεοελληνική λογοτεχνία του Διαφωτισμού». Επετηρίδα Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών 31 (Λευκωσία 2005 [= 2006]), σ. 249-284. - Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister: «Η ελληνόθεμη αρθρογραφία του Franz Karl Alter στο περιοδικό Allgemeiner Litterarischer Anzeiger (1796-1801)». Κονδυλοφόρος 4 (2005 [= 2006]), σ. 275-330.

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  1. Ανακτήθηκε στις 11  Φεβρουαρίου 2020.
  2. Αυγερινός Ανδρέου, Αθανάσιος Ψαλίδας, Χανιώτικα Νέα, 26-11-2013.
  3. Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τόμος πρώτος, Επικαιρότητα, Αθήνα 1983, σελ 134.
  4. 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 «Βιογραφία του Αθανάσιου Ψαλίδα». Υγεία online. 2012. 
  5. [1] Αρχειοθετήθηκε 2007-08-22 στο Wayback Machine.Το 1805 η σχολή παίρνει το όνομα του μεγάλου Ιωαννίτη ευεργέτη Ζώη Καπλάνη, εμπόρου στη Ρωσία, και τίθεται υπο την προστασία του Πατριαρχείου. Πρώτος διευθυντής της ορίζεται ο διαπρεπής καθηγητής Αθανάσιος Ψαλίδας που είχε ολοκληρώσει τις σπουδές του στη Ρωσία και τη Βιέννη.
  6. Henry Holland, Ταξίδια στα Ιόνια νησιά, Ήπειρο, Αλβανία (1812-1813), μτφρ. Χρήστος Ιωαννίδης, εκδ.Αφοί Τολίδη, Αθήνα, 1989, σελ.164
  7. [2] Αρχειοθετήθηκε 2007-08-22 στο Wayback Machine.ο οποίος θεωρείτο βολταιριστής και ελευθερόφρονας.
  8. 8,0 8,1 «Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών - Πανεπιστημίου Κρήτης».  |first1= missing |last1= in Authors list (βοήθεια)
  9. 9,0 9,1 «Πρώτο θέμα (Εφημερίδα)». 22 Φεβροαρίου 2020. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2020-02-23. https://web.archive.org/web/20200223190619/https://www.protothema.gr/politics/article/977369/paulopoulos-o-athanasios-psalidas-ethese-ti-filosofia-stin-upiresia-tou-fotismou-tou-genous/. 
  10. 10,0 10,1 Kreuz, Michael (2019). «The Rennaisance of the Levant: Arabic and Greek discourses of Reform in the Age of Nationalism». Walter de Gruyter GmbH. 

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Άλλη βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

  • Χρήστος Φράγκος, «Η συμβολή του Αθανάσιου Ψαλίδα στη δημιουργία επαναστατικού πνεύματος στην Ήπειρο.-Ο Ψαλίδας και η Ελληνική Ν ομαρχία», Δωδώνη, τομ.1 (1972), σελ.87-108
  • Κονδύλης, Παναγιώτης, «Ο Ψαλίδας, ο Παμπλέκης και η θεία Αποκάλυψη». Ηπειρωτικά Χρονικά 24 (1982), 249-266.
  • Νούτσος, Παναγιώτης, «Ο νεαρός Ψαλίδας για τη θεία αποκάλυψη». Ηπειρωτικά Χρονικά 25 (1983), 265-286.
  • Παναγιώτης Νούτσος, "Ο νεαρός Ψαλίδας και η φιλοσοφία του γαλλικού Διαφωτισμού", Ηπειρωτικά Χρονικά, 23 (1981), 187-214
  • Παναγιώτης Νούτσος, "Ένα χειρόγραφο της Μεταφυσικής του Ψαλίδα", Ο Ερανιστής, 18 (1982).
  • Παναγιώτης Νούτσος, Λόγος και αποκάλυψη στο έργο του νεαρού Α. Ψαλιδά, Τα Ιστορικά, τομ.5, τ/χ.8 ( Ιούνιος 1988),σελ.37-52
  • Πέτσιος Κώστας Θ, «Η έννοια της ευδαιμονίας στο έργο του Αθ. Ψαλίδα», Ηπειρωτικά Χρονικά 29 (1988-89), 379-401.
  • Ψημμένος, Νίκος (επιμ.): Ευρετήρια κειμένων νεοελληνικής φιλοσοφίας. Β΄: Ευρετήριο «Αληθούς ευδαιμονίας» Αθανασίου Ψαλίδα, Γιάννινα 1983.
  • Διαμαντής, Κωνσταντίνος, "Ο Αθανάσιος Ψαλίδας και το Αρχείον του", Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος 14 (1960),σ. 550-583, 16 (1962), σ. 273-369.
  • Λάιος Γεώργιος, "Ο Αθανάσιος Ψαλίδας Αντιδημοκράτης (1793). (Ανέκδοτα δοκουμέντα από τα Αρχεία της Βιέννης)", Ηπειρωτική Εστία 6 (1957), σ. 214-224.